Γιώργος Μαυρογιώργος
Στη «Βικιπαίδεια» διαβάζω πως «Επιτρέπεται χωρίς άδεια του δημιουργού η αναπαραγωγή σύντομων αποσπασμάτων, με σκοπό την υποστήριξη της γνώμης αυτού που αναπαράγει το απόσπασμα ή την κριτική της γνώμης του αρχικού δημιουργού και μόνο στο βαθμό που η αναπαραγωγή δικαιολογείται από το σκοπό αυτόν(...) Ο νόμος ορίζει ότι η παράθεση του αποσπάσματος πρέπει να συνοδεύεται από την ένδειξη της πηγής». Αυτά δεν καθολική ισχύ στην εκπαίδευση.
Σε προηγούμενα κείμενά μας αναδείξαμε πτυχές του φαινόμενου της λογοκλοπής στη συγγραφή βιβλίων. Δεν είναι, βέβαια, κάτι νέο. Γραφή και λογοκλοπή, ιστορικά, πάνε χέρι-χέρι. Ακούγονται πολλές ιστορίες, όπως π.χ. η περίπτωση του Σαίξπηρ που «έκλεβε» απ τον Πλούταρχο. Κύπριος διεκδίκησε την πατρότητα ιδέας του με την οποία ο Umberto Εcο έγραψε «Το όνομα του ρόδου». Ο Eco έχει μιλήσει για «έντιμη» και «έξυπνη» αντιγραφή. Διαβάζω ότι ο γνωστός διανοούμενος, Χάρολντ Μπλουμ, μιλάει για «εμπνευσμένη λογοκλοπή» που τη βρίσκει στην «καρδιά» της λογοτεχνίας. Ο ίδιος δεν αποκλείει να έχει αντιγράψει. Για τις αθλιότητες των πανεπιστημιακών, βέβαια, επιφυλάσσει πολύ σκληρά λόγια. Διαβάζω για τη φανταστική ιστορία ενός «κλεπτομανή μεταφραστή»-όχι κλέφτη- που μετά την αποφυλάκισή του για σειρά κλοπών, αναλαμβάνει, με τη μεσολάβηση φίλων σε εκδότη, τη μετάφραση ενός μυθιστορήματος. Ο εκδότης δεν του έδωσε «δεκάρα τσακιστή» για τη μετάφραση που έκανε γιατί είχε αλλοιώσει το πρωτότυπο, καθώς είχε αφαιρέσει («κλέψει») από τη διήγησή του περιγραφές για πράγματα αξίας (πολυελαίους, χαλιά, διαμάντια, κ.α.) ή και ευτελή ψιλοπράγματα (π.χ. οδοντόβουρτσες) και τα είχε αποθηκεύσει στο «βασίλειο της φαντασίας» του!
Οι περιπτώσεις αντιγραφών δεν είναι σπάνιες . Εκδηλώνονται σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Μόνο σε ένα
ελληνικό πανεπιστημιακό τμήμα, κατά τα τρία τελευταία χρόνια, έχουν αναφερθεί τρία κρούσματα! Έχω δεχτεί αρκετά μηνύματα από φοιτητές. Μεταπτυχιακός φοιτητής μου γράφει:«Έχω ανακαλύψει και εγώ πολλά σχετικά με λογοκλοπή(…)άρθρα τα οποία μας προωθούνται από τον καθηγητή στα ελληνικά, τα βρίσκω κατά την βιβλιογραφική μου αναζήτηση (σε) κάποιο άρθρο ξένο που τελικά αποδεικνύεται να είναι αυτό από το οποίο το ελληνικό έχει πάρει ολόκληρα κομμάτια(…).Μιλώ για άρθρα που κάτω από τον τίτλο τους έχουν το όνομα μελών ΔΕΠ ή ΣΕΠ ή των συνεργατών τους.Επίσης θα ήθελα να σας ενημερώσω ότι εμάς τους μεταπτυχιακούς φοιτητές τους, μας κάνουν ολόκληρο κήρυγμα για την λογοκλοπή και μάλιστα μας προειδοποιούν σχετικά με τις εργασίες μας ότι κάθε φορά εξετάζονται από ειδικό πρόγραμμα για λογοκλοπή!!!»
Η αντιγραφή στα πανεπιστήμια έχει δύο ομάδες αναφοράς: φοιτητές και διδάσκοντες. Για τους φοιτητές υπάρχουν ειδικοί κανονισμοί για τις εργασίες και τις διατριβές. Για τους διδάσκοντες, οι κανονισμοί εντάσσουν το θέμα στο λεγόμενο «ακαδημαϊκό ήθος» και το αντιμετωπίζουν με αρχές ακαδημαϊκής δεοντολογίας. Πολλές περιπτώσεις έχουν οδηγηθεί στο πειθαρχικό συμβούλιο. Μάλλον, επικρατεί μια ιδιότυπη ανοχή, προστασία, αλληλεγγύη και επιείκεια, παρά τις σαφείς δεσμεύσεις που απορρέουν από τον κώδικα «προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων». Συχνά, εκδηλώνονται ιδιότυπες μορφές «συναδελφικής αλληλεγγύης» («δεν ξέρω», «δε διάβασα») και στάσεις επιφυλακτικότητας («μπορεί… ίσως»). Όσο δεν παρεμβαίνουν οι εκδοτικοί οίκοι ή οι συγγραφείς, οι υποθέσεις, συνήθως, ξεχνιούνται!
Εκτός από το πανεπιστήμιο, η αντιγραφή ως οικειοποίηση της εργασίας, των απόψεων ή της κρίσης άλλων, έχει ενδημικό χαρακτήρα και στις άλλες βαθμίδες της εκπαίδευσης (δημοτικό, γυμνάσιο, λύκειο). Η κυριαρχία της απομνημόνευσης τόσο στις λεγόμενες προφορικές εξετάσεις και στις καθημερινές ανταλλαγές όσο και στις γραπτές εξετάσεις, είναι μια πολύ έγκυρη και αξιόπιστη ένδειξη για τη θεμελίωση του συγκεκριμένου ισχυρισμού.
Θα λέγαμε ότι η όλη τεχνολογία των επιτηρήσεων στις εξετάσεις καταλήγει να είναι επιτήρηση για επιβράβευση της μνημονικής αντιγραφής. Δεν έχω συναντήσει μαθητή ή φοιτητή που στις εξετάσεις να αναφέρει την πηγή από την οποία αντιγράφει τους ισχυρισμούς του. Αμφιβάλλω εάν γνωρίζουν τα ονόματα των συγγραφέων των βιβλίων που μελετούν. Τα βιβλία ταυτίζονται με τα γνωστικά αντικείμενα και ως τέτοια αναφέρονται. Τα βιβλία δεν έχουν συγγραφείς. Αλλά και οι ίδιοι οι συγγραφείς των σχολικών βιβλίων, όταν κάνουν παιδαγωγική «μεταποίηση» επιστημονικών γνώσεων σε σχολικές, προσφεύγουν σε διάφορες τεχνικές ανοικτές στο ενδεχόμενο αντιγραφής.
Όλοι μας έχουμε μικρή ή μεγάλη εμπειρία από τη σημασία που δίνει το σχολείο και το πανεπιστήμιο στην αντιμετώπιση της αντιγραφής. Όλοι μας έχουμε μνήμες από απίθανες ιστορίες και επινοήσεις αντιγραφής στις σχολικές εργασίες και κυρίως στις εξετάσεις. Οι κυρώσεις που προβλέπονται είναι πολύ βαριές: μονογραφή του γραπτού και μηδενισμός, αποβολή από την εξέταση, χαρακτηρισμός της διαγωγής, κ. α.. Ωστόσο, με τις εξετάσεις και τη βαθμολόγηση των γραπτών, επιβραβεύεται με άριστα η μνημονική αντιγραφή συναφών αποσπασμάτων από τις σχετικές σελίδες του βιβλίου. Είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη και στις προφορικές εξετάσεις γίνεται, συνήθως, η υπενθύμιση «κλείσε το βιβλίο… όχι από μέσα»(: μπορείς να αντιγράψεις, αλλά απέξω).
Θα λέγαμε ότι έχουμε να κάνουμε, σε τελευταία ανάλυση, με μια εκπαίδευση παπαγάλων που απαγορεύει την αντιγραφή και τα «σκονάκια» αλλά την ίδια στιγμή με συστηματικό τρόπο επιβραβεύει τη μνημονική αντιγραφή και διδάσκει μαθήματα νόμιμης κλοπής της πνευματικής ιδιοκτησίας άλλων. Έτσι, ετοιμάζει και αντιγραφείς και πολίτες που επιβραβεύονται για την άκριτη αποδοχή απόψεων, χωρίς να χρειάζεται να σκέφτονται, να συνθέτουν και να δημιουργούν.
Φαίνεται πως η τεχνολογία του copy-paste προσφέρεται για αποτελεσματικότερες, έξυπνες και εμπνευσμένες μορφές αντιγραφής. Γι αυτό και έχουν επινοηθεί και προγράμματα ανίχνευσης αντιγραφών και αντιγραφέων. Η μνημονική αποστήθιση, καθώς επιτηρείται και επιβραβεύεται στην εκπαίδευση, για πολλά χρόνια (περίπου δεκαέξι) υποθάλπει την αντιγραφή και την κλεπτομανία. Όταν κάποιος γράφει υπό επιτήρηση, δύσκολα αντιγράφει. Δε σημαίνει ότι δεν προσπαθεί. Καθώς δεν επιτρέπεται πρόσβαση σε πηγές μπορεί να «κλέβει μνημονικά». Μόλις βγει από τη ζώνη και το καθεστώς επιτήρησης, μπορεί να αντιγράφει προσφεύγοντας σε βιβλία και άλλες πηγές, χωρίς να καταπονεί τη μνήμη και τη σκέψη του. Υποθέτει πως, όταν και αν τον ανακαλύψουν, μπορεί και να τη γλυτώσει… Λέτε, οι διακηρύξεις -που δεν είναι δα και πρωτόφαντες- με τα νέα σχολικά προγράμματα, περί κριτικής σκέψης, να πιάσουν τόπο;
Μια μικρή ιστορία ιδιότυπης αντιγραφής:
Με την κόρη μου σε «μάθημα» ιστορίας(Σύγχρονη Εκπαίδευση, 25, 1985:16-18)
Πρώτη μέρα μαθήματα στο σχολείο για τη σχολική χρονιά 1985-86. Η κόρη μου, η Άννα, στην Δ' τάξη Δημοτικού πια. Ο διάλογος που ακολουθεί είναι πραγματικός.
Λοιπόν, η Άννα έχει μελετήσει το πρώτο μάθημα της Ιστορίας, Κεφάλαιο πρώτο του βιβλίου της (Θα χρειαστεί να προσέξουμε ότι ο συγγραφέας του βιβλίου έχει επιλέξει να απευθυνθεί σε β΄ πρόσωπο για να κάνει διάλογο με το μαθητή-αναγνώστη):
Χρονολογία - Πηγές της Ιστορίας.*
1. Η ιστορία που θα μάθεις.
Στην τετάρτη τάξη θα μάθεις την ιστορία των Ελλήνων, που έζησαν στην ίδια χώρα που ζεις και συ τώρα, αλλά σεμιαν άλλη εποχή, στην αρχαιότητα. Βλέπεις πως δυο λέξεις είναι αραιά γραμμένες. Πρέπει να σου τις εξηγήσωιστορία είναι μία διήγηση. Διηγείται και εξηγεί πώς έζησαν οι άνθρωποι τα περασμένα χρόνια˙ δηλ. μας δίνει πληροφορίες για τον πολιτισμό τους.Η αρχαιότητα είναι ένα κομμάτι, μια μεγάλη περίοδος της ιστορίας.
2. Χρονολογία
Για να σου διηγηθώ όμως τα περασμένα γεγονότα, πρέπει πρώτα- πρώτα να σου πω πότε ακριβώς έγιναν. Πρέπει να τα τοποθετήσω μέσα στο χρόνο, να τους δώσω μια ημερομηνία. Αυτό κάνουν και οι ιστορικοί που δουλειά τους είναι να μελετούν και να γράφουν την ιστορία.
Έρχεται κοντά μου, μετά από λίγο, και ακολουθεί συζήτηση:
- Μπαμπά, έλα σε παρακαλώ, να με εξετάσεις...
- Τι εννοείς, Άννα; Πώς να σε εξετάσω;
- Να, να δεις αν ξέρω το μάθημα απέξω...
- Να συζητήσουμε, θέλεις να πεις...
- Έστω. Αύριο όμως ο δάσκαλος θα με εξετάσει...
- Να συζητήσουμε λοιπόν...
- Α! μπαμπά, μην ετοιμάζεσαι για ερωτήσεις. Το μάθημα θα σου το πω απέξω. Με τις ερωτήσεις σου πηδάμε από δω κι από κει και αύριο στην τάξη εγώ θα τα τραβήξω... Οι συμμαθητές μου θα σηκώσουν δάσος τα χέρια για να συμπληρώσουν όποια λέξη ή φράση παρέλειψα... Κι ο δάσκαλός μου; Ε, αυτός σίγουρα θα πει: «Άννα, δε διάβασες...».Σε παρακαλώ, μπαμπά, άσε με να σου πω το μάθημα όπως θα το πω αύριο στο σχολείο.
- Άννα, είναι καλύτερα…
- Ξέχασέ το, μπαμπά.
- Για να δούμε...
- «Στην τετάρτη τάξη θα μάθεις...» (ο αναγνώστης παρακαλείται να παρακολουθεί κείμενο του βιβλίου που παραθέσαμε προηγουμένως).
- Άννα, ποιος είναι αυτός που θα μάθει;
- Α, ναι! Τα παιδιά... Στην τετάρτη τάξη... θα μάθετε...
- Συγγνώμη, εσύ δε θα μάθεις;
- Έλα, μπαμπά, κατάλαβα: Θα μάθουμε την ιστορία των Ελλήνων... που ζεις και συ τώρα...
- Άννα, πρόσεχε λίγο...
- Που ζούμε κι εμείς τώρα... Βλέπουμε (στο κείμενο: βλέπεις).
- Άννα, έχετε τα βιβλία ανοιχτά; Πώς το βλέπετε;
- Το βιβλίο έχει τις δυο λέξεις αραιά γραμμένες...
- Γιατί νομίζεις, Άννα;
- Δεν ξέρω... είναι σημαντικές... και για ομορφιά...
Ο διάλογος και η συζήτηση κύλησε κάπως πιο «ομαλά» στη συνέχεια, κάνοντας περισσότερο άσκηση γλωσσική στη μετατροπή του λόγου από β΄ ενικό πρόσωπο σε α΄ πληθυντικό. Την επόμενη μέρα, η Άννα μετά το σχολείο:
- Μπαμπά, ο Ηρακλής είπε το μάθημα «καταλέξη». Τα είπε όλα: Θα μάθεις... ζεις και συ... Βλέπεις δυο λέξεις είναι αραιά γραμμένες...
- Ο δάσκαλος δεν είπε κάτι;
- Απολύτως τίποτε! Ούτε οι άλλοι συμμαθητές μου είπαν γιατί, δεν είχαν να συμπληρώσουν τίποτε. Ο δάσκαλος του είπε «Μπράβο».
- Άννα, γιατί εσύ δεν είπες (στο δάσκαλο και στους συμμαθητές σου) κάτι από αυτά που συζητήσαμε μαζί χτες;
- Ωχ καημένε μπαμπά, την ξύπνια θα κάνω εγώ;
Έτσι τέλειωσε ο διάλογος και έμειναν σε μένα τα ερωτήματα: για το βάναυσο στραγγαλισμό της σκέψης των μαθητών, για την κρατική άσκηση «βίας» και τον εξαναγκασμό σε αντιμαθησιακές διαδικασίες, για το μάθημα αντι-ιστορίας, για τις «δωρεάν παροχές» του κράτους πρόνοιας, για την απουσία και την περιθωριοποίηση του δασκάλου, για τη μαζική συμμόρφωση και ιδεολογική παγίδευση μαθητών κ.τ.ό....
Σχόλιο
Στην έκδοση Θ' (1985) του σχολικού εγχειριδίου γίνεται η υπόμνηση (σε υποσημείωση): "Να γίνει σύντομη παρουσίαση... (των) σελ. από 7-40 χωρίς απομνημόνευση». Η υποσημείωση δεν έπεισε κανένα. Και πώς ήταν δυνατό να πείσει αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι η απομνημόνευση θα δραστηριοποιηθεί έτσι κι αλλιώς μετά τη σελίδα 41! Και να σημειωθεί εδώ ότι δεν υπάρχει το «άλλοθι», των κρατικών εισαγωγικών εξετάσεων που επιβραβεύουν την απομνημόνευση - τη μηχανιστική απομνημόνευση. Ίσως να πρόκειται για «προληπτική εκγύμναση» της μνήμης που αργότερα θα αναχθεί σε μοναδική «μαθησιακή» δραστηριότητα! Δεν έχουμε, άραγε, ένα πρώτης τάξεως μάθημα άσκησης στην αντιγραφή;
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου