Παρεξηγημένος δίκαια ή άδικα ο Γιανναράς για τη θεολογία του;

Παρεξηγημένος δίκαια ή άδικα ο Γιανναράς για τη θεολογία του;

Ο λίαν προσφάτως αποβιώσας Χρήστος Γιανναράς αποτελεί ένα σημείο αντιλεγόμενο για θεολόγους και φιλοσόφους. Μια πολυσχιδής προσωπικότητα που προκάλεσε αναταράξεις στη νεοελληνική κοινωνία και δικαίως. Υπήρξε αναμφισβήτητα ένας χαρισματικός λόγιος και γλωσσοπλάστης. Άριστος χειριστής του γραπτού λόγου που ασχολήθηκε με τα θεολογικά και φιλοσοφικά γράμματα, άλλοτε επιτυχώς και άλλοτε όχι.

Το να τον κρίνεις θέλεις και πολύ χρόνο και άφθονο μελάνι. Και είναι και πολλά τα γνωστικά αντικείμενα. Το να τον απαξιώνεις επίσης με μια μονοκοντυλιά είναι τουλάχιστον γελοίο και αντιεπιστημονικό. Εμείς εδώ θα πούμε δυο λόγια περί της θεολογίας του. Πρέπει όμως a priori να του αναγνωρίσουμε το εξής: παρέμεινε ασχολούμενος με την ορθόδοξη θεολογία μέχρι το τέλος του επίγειου βίου του. Παρά την περιπλάνησή του στην ανθρώπινη σκέψη (φιλοσοφία, ιστορία, λογοτεχνία, κοινωνιολογία, πολιτική κλπ.) και τη διεθνή του αναγνώριση ποτέ δεν άφηνε το καίριο και κύριο στίγμα του: αγαπούσε την Ορθοδοξία και τη Θεολογία της. Τώρα, το αν αστόχησε κάπου, είναι και θέμα προς συστηματική διερεύνηση και, φυσικά, δεν μπορεί να ακυρώσει την εν γένει προσφορά του έτσι απλά.

Η μέγιστη, κατά τη γνώμη μου, συνεισφορά του ήταν ο πόλεμος κατά του δυτικού ευσεβισμού που είχε αλώσει την Ελλαδική Εκκλησία και κοινωνία τις παρελθούσες δεκαετίες με βασικό πολιορκητικό κριό τις χριστιανικές οργανώσεις. Με το διορατικό του βλέμμα και την προσωπική του εμπειρία μπόρεσε και κατέρριψε αυτόν τον προτεσταντικό ρομαντισμό των χριστιανικών αδελφοτήτων και έφερε την Ορθοδοξία μας πιο κοντά στις πηγές της σε αντιπαράθεση με τη δυτική χριστιανοσύνη που τόσο μάς είχε διαβρώσει ως λαό χριστιανικό παραδοσιακά ορθόδοξο και δη συνεχιστή του ένδοξου βυζαντινισμού. Τα βιβλία του “Καταφύγιο Ιδεών” και “Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα” έγιναν ορόσημο για τις θρησκευτικές και θεολογικές ζυμώσεις στη χώρα μας.

Ας εξειδικεύσουμε λίγο στα θεολογικά. Έκανε οπωσδήποτε ένα ατυχές πάντρεμα του ευρωπαϊκού φιλοσοφικού περσοναλισμού με την ορθόδοξη θεολογία και ήταν αναμενόμενο να αστοχήσει. Επίσης σε πολλές του διατυπώσεις έπεφτε σε “αμαρτήματα” θεολογικά, ειδικά αν τα δεις κάποιος με το μάτι της ακριβούς ορθόδοξης δογματικής. Για παράδειγμα, οι άστοχες διατυπώσεις του για το αειπάρθενο της Παναγίας. Είναι πιθανό ότι σε πολλές περιπτώσεις οι απρόσεχτες δηλώσεις του δεν είχαν αυτή τη “βλάσφημη” πρόθεση που του αποδίδεται. Τα φαινόμενα πολλάκις απατούν, αλλά και τα γραπτά μένουν, κατά την αιώνια κατάρα που τα ακολουθεί με βάση το σχετικό γνωμικό. Υπάρχουν και άλλα, είτε πιο χοντρά είτε πιο λεπτά. Εδώ δεν προτιθέμεθα σε καμιά περίπτωση να αναλύσουμε τον Γιανναρά εν συνόλω. Άλλωστε είναι φύσει αδύνατο για ένα άρθρο. Μπορούμε όμως να πούμε λίγα πράγματα ενδεικτικά. Παράδειγμα, η φύση ως αναγκαιότητα και η προσπάθεια εκστατικής υπέρβασής της είναι ένα πιο εκλεπτυσμένο δογματικό του φάουλ που δεν αγγίζει τους πολλούς. Αντιθέτως, η πολεμική του κατά του οσίου Νικοδήμου του Αγιορείτου άφησε αλγεινές εντυπώσεις στο εκκλησιαστικό πλήρωμα.

Θα περάσω στο “καυτό” θέμα του Νεονικολαϊτισμού. Λέγεται πως είναι ο πνευματικός πατέρας του στα νεότερα χρόνια και παρέσυρε – έστω και ακούσια – πολλούς νέους στον σεξουαλικό μινιμαλισμό, σε αντίθεση με την ορθόδοξη παράδοση. Εδώ θα καταθέσω μια προσωπική μαρτυρία: έμαθα πως τα χρόνια εκείνα που γινόταν ντόρος στην Αθήνα με το ζήτημα αυτό, ρωτήθηκε ο όσιος Πορφύριος και είπε σχετικά: “ουκ ελάτρευσαν την κτίσιν οι θεόφρονες παρά τον Κτίσαντα”. Είναι προφανές πως ο Άγιος ήθελε να πει πως ο υπερτονισμός του σαρκικού έρωτα δεν έχει καμιά σχέση με τον θείο. Και όλοι γνωρίζουμε πόσο ο άγιος αυτός καλόγερος αναφερόταν στον θεϊκό έρωτα με εικόνες ειλημμένες από την ανθρώπινη πραγματικότητα. Μάλλον, λοιπόν, διείδε εν Πνεύματι πως ο Γιανναράς μπέρδεψε εν προκειμένω τα πράγματα κάπως και σύγχυσε τον αγνό θείο έρωτα με τα κατώτερα ανθρώπινα ένστικτα. Ίσως το έκανε χωρίς να το διαισθανθεί ο ίδιος. Το θέμα είναι ότι πολλοί βρήκαν σε αυτόν θεολογικό άλλοθι να θεραπεύσουν τα διαβλητά πάθη τους. Και αυτό δεν ήταν δυνατό να μείνει αστηλίτευτο από τους αγίους της εποχής εκείνης, όπως για παράδειγμα τον όσιο Παΐσιο και τον π. Επιφάνιο Θεοδωρόπουλο.

Η απάντηση επομένως στο ερώτημα του τίτλου του άρθρου αυτού είναι: και δίκαια και άδικα. Το σίγουρο είναι πως “άνοιξε” τα μάτια μας σε πάμπολλα θέματα και δικαιολογημένα του αποδίδεται η τιμητική προσφώνηση του δασκάλου. Ο Θεός να τον ελεήσει και να τον αναπαύσει.

Κ. Νούσης

Λάρισα, 31/8/2024