Πρωτοπρ. Γεώργιος Μεταλληνός, Ο αγών των φοιτητών της Θεολογίας το 1962 και το σημερινό φοιτητικόν κίνημα

Ο ΑΓΩΝ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟ 1962 ΚΑΙ ΤΟ (ΣΗΜΕΡΙΝΟΝ) ΦΟΙΤΗΤΙΚΟΝ ΚΙΝΗΜΑ

Τοῦ πρωτοπρεσβυτέρου π. Γεωργίου Δ. Μεταλληνοῦ

Ἡ σύντομη καὶ ἀναγκαστικὰ ἀποσπασματικὴ ἐδῶ ἀναφορὰ στὸν ἀγώνα τῶν φοιτητῶν τῆς Θεολογίας τὸ 1962 εἶναι μικρὴ συμβολὴ στὴ διακρίβωση τοῦ ὅλου φάσματος τῆς ἑλλαδικῆς πανεπιστημιακῆς ἰδεολογίας, τότε καί ἰδιαίτερα σήμερα, διά τήν συναγωγή πρακτικῶν καί ὠφελίμων συμπερασμάτων.

Οἱ φοιτητικοί ἀγῶνες στή Χώρα μας διαρκοῦν ὅσο καί τό Ἑλληνικόν κράτος. Οἱ ὄντως ἐνδοπανεπιστημιακές καί καθαρά φοιτητικές διεκδικήσεις, ὄχι σπάνια, ἐξυπηρετοῦν καί κομματικοπολιτικές σκοπιμότητες, καί οἱ φοιτηταί μέ τήν ἀθωότητά τους καταντοῦν συχνά ὄργανα πολλῶν παραγόντων τοῦ πολιτικοκοινωνικοῦ βίου. Ὑπάρχουν ὅμως καί φοιτητικοί ἀγῶνες μέ τήν καθολικότητα τῆς παραδόσεως τοῦ ἑλληνορθοδόξου Γένους μας, ὅπως ἐκεῖνος τῶν φοιτητῶν Θεολογίας, πού συμπληρώθηκαν ἤδη πενῆντα χρόνια (1962-2012) ἀπό τήν διεξαγωγή του.

Α) ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Ἡ ἐξέγερση τῶν φοιτητῶν τῆς Θεολογίας τὴν Ἄνοιξη τοῦ 1962 συνάπτεται ὡς ἕνα σημεῖο ἀναπόσπαστα μὲ τὴν πορεία τοῦ εὐρύτερου Φοιτητικοῦ Κινήματος στὴν προδικτατορική του περίοδο (1961- 63)2. Ἡ φάση αὐτὴ τῆς φοιτητικῆς πολιτικῆς διαμαρτυρίας πέρασε μὲν κάπως σὲ δεύτερη μοῖρα λόγῳ τῶν μεταγενεστέρων ἀντιδικτατορικῶν ἐξεγέρσεων τῆς Νομικῆς καί τοῦ Πολυτεχνείου (1973), ὑπῆρξε ὅμως κατὰ κοινὴ διαπίστωση "τομὴ" στὴν ἀνέλιξη τοῦ Φοιτητικοῦ Κινήματος (πρόκειται γιὰ τὴ Γενιὰ τοῦ "1-1-4" καὶ τοῦ "15%")3 καὶ "ὁρόσημο στὴν ἱστορία τῶν κινημάτων τῆς πρωτεύουσας".4 Ἡ καθολικὴ κινητοποίηση τῆς Γενιᾶς ἐκείνης ἐντασσόταν στὴ μόνιμη στροφὴ τῆς ἑλληνικῆς σπουδάζουσας Νεολαίας στὴν πολιτικὴ πράξη καὶ κοινωνικὴ κριτική, ποὺ ἄρχισε γιὰ τὸ Πανεπιστήμιο τῆς Ἀθήνας ἤδη στὴν Ὀθωνικὴ περίοδο.5 Πρέπει ὅμως νὰ λεχθεῖ, ὅτι τοὺς ἀγῶνες ἐκείνους τῆς Νεολαίας μας δὲν ἔχει δικαίωμα νὰ τοὺς σφετερισθεῖ ἀποκλειστικὰ καμιὰ κομματικὴ παράταξη. Γιατί πάνω ἀπὸ κάθε κομματικὴ σύμπτωση κυριαρχοῦσε μία εὐρύτερη ἑνότητα, ἐρειδόμενη στὰ θεμελιακὰ παμφοιτητικά αἰτήματα γιὰ ἀνανέωση τῆς παιδείας, ποιότητα ζωῆς καὶ δημοκρατικὲς ἐλευθερίες. Γι᾽ αὐτό, ἀκόμη καὶ οἱ ἰδεολογικὰ προσανατολισμένοι στὴ Δεξιά, ἀλλ᾽ ἀνένταχτοι κομματικὰ φοιτητές, συμμερίζονταν τὰ συνθήματα καὶ τοὺς στόχους τῆς φοιτητικῆς διαμαρτυρίας, ἔστω καὶ ἂν ἀκόμη γιὰ διαφόρους λόγους δὲν ἐνεργοποιοῦσαν τὴ συμμετοχή τους.
Ἔτσι κατανοεῖται καὶ ἡ συνεργασία τῶν ἐνδοπανεπιστημιακῶν φοιτητικῶν Συλλόγων, μολονότι ἐλλόχευε ἤδη ἀπὸ τότε ὁ κίνδυνος τοῦ κομματικοῦ σεχταρισμοῦ, ποὺ ἀπειλοῦσε νὰ μεταβάλει τὸ Φοιτητικὸ Κίνημα σὲ ἄβουλο κομματικὸ ἐργαλεῖο καὶ τὴ σπουδάζουσα Νεολαία σὲ ἐλεγχόμενη καὶ κατευθυνόμενη μάζα, ὑπηρετικὴ τῶν εἰδικῶν συμφερόντων κάθε κόμματος. Τότε ὅμως ἀκόμη ἡ φοιτητικὴ ἑνότητα πραγματοποιόταν μὲ βάση τὸν πλουραλισμὸ καὶ τὸν σεβασμὸ κάθε ἰδιαιτερότητας, ἀπότοκα τῆς καθολικότερης -ἀπόσο σήμερα- σχέσης μὲ τὴν παράδοση. Αὐτὴ ἡ ἑνότητα τοῦ φοιτητικοῦ κόσμου τῆς περιόδου ἐκείνης δὲν ἐπιτρέπει τὴν καθολικὴ σχεδὸν σιωπὴ τῶν μεταγενεστέρων δημοσιευμάτων γιὰ τὴν παρουσία καὶ τῶν θεολόγων στὶς κινητοποιήσεις τῆς δημοκρατικῆς νεολαίας, ἔστω καὶ ἂν σὲ μερικὲς περιπτώσεις δικαιολογεῖται ἡ ἀδυναμία συμβιβασμοῦ μὲ τὴν πραγματικότητα, ὅτι τὸ "ἐναρκτήριο λάκτισμα" τοῦ ἀνυποχώρητου φοιτητικοῦ ἀγώνα στὴν Ἀθήνα, ἀλλὰ καὶ στὴ Θεσσαλονίκη, τὸ ἔδωσαν τὰ συλλαλητήρια τῶν φοιτητῶν τῆς Θεολογίας.

Φυσικὰ δὲν μπορεῖ νὰ γίνει ἐδῶ λόγος καὶ γιὰ ὅσες ἀνακρίβειες βαρύνουν τὶς μέχρι σήμερα εὐάριθμες ἀναφορὲς στὸν θεολογικὸ ἀγώνα, ὀφειλόμενες στὴν ἐλλιπῆ γνώση τῶν πραγμάτων ἢ καὶ στὴ σύγχυση τῶν πηγῶν πληροφόρησης. Γι' αὐτὸ κρίνεται ἀναγκαῖο νὰ δοθεῖ πρῶτα ἐπιγραμματικὰ ἡ ταυτότητα τοῦ ἀγώνα, πρὶν ἐπισημανθοῦν οἱ ἀντιστοιχίες καὶ ἀναντιστοιχίες του μὲ τὸ ὑπόλοιπο Φοιτητικὸ Κίνημα.

Β) Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ

1. Ἀφορμὴ στὸ ξέσπασμα τῶν θεολόγων φοιτητῶν ἔδωσε ἡ ἀπόφαση τοῦ "Ἀνωτάτου Συμβουλίου Ἐκπαιδευτικοῦ Προγραμματισμοῦ" (ΑΣΕΠ) γιὰ περιορισμὸ τῆς διδασκαλίας τῶν Θρησκευτικῶν στὴ Μέση Παιδεία (ἀπὸ δίωρο σὲ μονόωρο) καὶ ἡ ἐκφρασθεῖσα σ᾽ αὐτὸ γνώμη, ὅτι τὸ θρησκευτικὸ μάθημα "προπαρασκευάζει μόνον διὰ τὴν μέλλουσαν ζωήν". Αὐτὸ προκάλεσε πρῶτα τὴν παραίτηση τοῦ ὁμότιμου τότε Καθηγητῆ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν καὶ Ἀκαδημαϊκοῦ, ἀειμνήστου Παν. Μπρατσιώτη, στὶς 23 Φεβρουαρίου, ἀπὸ τὴ θέση τοῦ ἄμισθου συμβούλου τοῦ ΑΣΕΠ. Στὶς 27 δὲ Φεβρουαρίου 1962 ἡ Γενικὴ Συνέλευση τῶν φοιτητῶν τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν ἀποφάσισε τὴν κήρυξη ἀνυποχώρητου ἀπεργιακοῦ ἀγώνα, μὲ στόχο ὄχι μόνο τὴν κατάργηση τῆς ἀποφάσεως τοῦ ΑΣΕΠ, ἀλλὰ καὶ δήλωση ἀπὸ τὴν Κυβέρνηση γιὰ τὴ θέση τῆς θρησκευτικῆς ἀγωγῆς στὴν Ἑλληνικὴ Ἐκπαίδευση. Τὸ δεύτερο αἴτημα ἦταν ἔκφραση τῆς καθολικῆς ἀντίθεσης τοῦ θεολογικοῦ κόσμου ἀπέναντι στὴν Κυβέρνηση, γιὰ τὶς ἐπανειλημμένες μειώσεις, ποὺ ὑφίστατο ἡ θρησκευτικὴ παράδοση ἀπὸ δηλώσεις ἐκ προσώπων της, ἐνόψει τοῦ προσανατολισμοῦ τοῦ Κράτους πρὸς τὴ μόνιμη ἀπὸ τὸν 19ο αἰώνα Μητρόπολή μας, τὴν Εὐρώπη. Ἂν ὅμως οἱ θεολόγοι φοιτητὲς δὲν βίωναν τοὺς εὐρύτερους κοινωνικοπολιτικοὺς κραδασμοὺς τῆς ἐποχῆς, δὲν θὰ ἦταν δυνατὸν νὰ ἀναλάβουν ἕνα ἀγώνα ἐντυπωσιακὸ σὲ ἔνταση καὶ μοναδικὸ ἴσως σὲ διάρκεια. Εἶχαν ἤδη ἀρχίσει, ἄλλωστε, οἱ ἀπεργιακοὶ ἀγῶνες τῶν Φυσικῶν καὶ τῶν Ὑπομηχανικῶν γιὰ δικά τους -κλαδικὰ- αἰτήματα. Οἱ φοιτητὲς τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Θεσσαλονίκης ἀκολούθησαν ἀμέσως τὸ παράδειγμα τῶν συναδέλφων τους τῆς πρωτεύουσας. Οἱ δύο Σχολὲς ἔμειναν κλειστὲς ἀπὸ τὶς 27 Φεβρουαρίου μέχρι τὰ τέλη Σεπτεμβρίου τοῦ ἴδιου ἔτους, δηλαδὴ 7 μῆνες.

2. Σημαντικὸ στοιχεῖο τοῦ ἀγώνα εἶναι ἡ ὁμόφωνη διὰ βοῆς ἀντικατάσταση, ἀπὸ τὶς Γενικὲς Συνελεύσεις τῶν Σχολῶν, τῶν ἐκλεγμένων Διοικητικῶν Συμβουλίων τους μὲ 15μελεῖς "Ἐπιτροπὲς Ἀγῶνος", λόγω τῆς φημολογούμενης ἐξάρτησης μελῶν τῶν Συμβουλίων ἀπὸ τὴ φιλοκυβερνητικὴ ΕΚΟΦ καί, συνεπῶς, ἀδυναμίας νὰ διεξαχθεῖ ἀνεπηρέαστος καὶ πρὸ πάντων ἀσυμβίβαστος ἀγώνας.

3. Μία σειρὰ δυναμικῶν ἐνεργειῶν ἀκολούθησαν τὴν συνάντηση μὲ τὸν Ὑπουργὸ Παιδείας († Γρ.Κασιμάτη) καὶ τὶς προκλητικὲς γιὰ τοὺς θεολόγους δηλώσεις του, ὅτι ἡ Ἑλλάδα προβάλλεται διεθνῶς ὡς κλασσικὴ (καί ὄχι ὡς ὀρθόδοξη) καὶ ὅτι χρειάζεται ἐνόψει εἰσόδου στὴν Ε.Ο.Κ. μηχανὲς καὶ μηχανικοὺς καὶ ὄχι θεολόγους. Ἀνάλογα διεκήρυττε καί ὁ τότε Πρωθυπουργός. Τέτοιες ἦσαν: Δύο "μικρὰ" συλλαλητήρια στὰ Προπύλαια τοῦ Πανεπιστημίου, συνεντεύξεις στὸν Τύπο, θρησκευτικὸ καὶ πολιτικό, ἐπαφὲς μὲ τὴν Ἀντιπολίτευση, κατάθεση μήνυσης ἐναντίον τοῦ Ὑπουργοῦ στὴν Ἱερὰ Σύνοδο "ἐπὶ ἀσεβείᾳ" καὶ ἐξ ἐφόδου κατάληψη τοῦ περιβόλου τῆς Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῆς (3 Ἀπριλίου), μὲ βασικὸ αἴτημα τὴν συζήτηση τῆς μηνύσεως ἀπὸ τὴν ἀδρανοῦσα Ἱ. Σύνοδο. Ἡ ἔφοδος στὴν Ἀρχιεπισκοπὴ προκάλεσε καὶ μία πρώτη ἐπαφὴ μὲ τὴν Ἀστυνομία, ποὺ φανέρωσε μὲν τὶς διαθέσεις της, ἀλλὰ δὲν δόθηκε ἀφορμή, γιὰ νὰ δείξει καὶ τὸ δυναμισμό της.

4. Μ᾽ αὐτὲς τὶς προϋποθέσεις πραγματοποιήθηκε τὸ μεγάλο αἱματηρὸ συλλαλητήριο τῶν θεολόγων στὶς 11 Ἀπριλίου, μὲ τὴν κάθοδο καὶ 200 φοιτητῶν τῆς Θεολογίας ἀπὸ τὴ Θεσσαλονίκη. Στοὺς 1200 περίπου φοιτητὲς θεολόγους προστέθηκαν καὶ πολλοὶ ἀδιόριστοι θεολόγοι, ἀλλὰ καὶ ἐκπρόσωποι καὶ φοιτητὲς τῶν ἄλλων Σχολῶν. Τὸ συλλαλητήριο ἦταν θεολογικὸ στὶς ὁμιλίες, τὰ συνθήματα καὶ τὴ συμπεριφορά. Ἐντούτοις ὁλόκληρος ὁ ἀστυνομικὸς μηχανισμὸς τῆς πρωτεύουσας, μὲ ἀντλίες καὶ μηχανοκίνητα, ἐπιτέθηκε μὲ μανία στοὺς θεολόγους, ὅταν ἀποφασίσθηκε πορεία μέχρι τὸ Ὑπουργεῖο Παιδείας. Βασικὴ διαπίστωση: ὅλοι οἱ βαρειὰ ἢ ἐλαφρότερα τραυματισμένοι φοιτητὲς ἦσαν θεολόγοι, αὐτοὶ δηλαδὴ ποὺ ἐπιχείρησαν τὴν πορεία.

5. Τὸ συλλαλητήριο αὐτό, ποὺ κατὰ τὸν Τύπο τῆς ἐποχῆς ἐπέσυρε "τὴν χειροτέραν ἀστυνομικὴν ἐπιχείρησιν ἀπὸ τῶν πολυνέκρων γεγονότων τῆς διαδηλώσεως διὰ τὸ Κυπριακὸν τὸν Σεπτέμβριον τοῦ 1957",6 προκάλεσε τὴν ἄμεση συσπείρωση τῶν δημοκρατικῶν Φοιτητικῶν Συλλόγων καὶ γιὰ ὁμαδικὴ συμπαράσταση στοὺς θεολόγους, ἀλλὰ καὶ προάσπιση τοῦ "πανεπιστημιακοῦ ἀσύλου", ποὺ εἶχε βάναυσα παραβιασθεῖ στὶς 11 Ἀπριλίου. Ταυτόχρονα τὸ θέμα τῶν θεολόγων πέρασε στὴ Βουλὴ καὶ ἔμεινε ἱστορικὴ ἡ ἀποφθεγματικὴ δήλωση τοῦ «Γέρου τῆς Δημοκρατίας», ὅτι "ἡ ἀπαγόρευσις τῆς πορείας προεκάλεσε τὸ πάθος τοῦ ἀγῶνος τῆς ἐλευθερίας".

6. Οἱ θεολόγοι, μετὰ τὸ κλείσιμο τῆς πανεπιστημιακῆς Λέσχης ἀπὸ τὸν πρύτανι Σπ. Φωκᾶ, ὀργάνωσαν μὲ ἐράνους συσσίτιο, ἀνοικτὸ γιὰ ὅλους τούς φοιτητές, τὸ ὁποῖο λειτούργησε γιὰ δέκα περίπου μέρες (μέχρι τὴν ἔναρξη τῶν διακοπῶν τοῦ Πάσχα).

7. Ὁ ἀγώνας προκάλεσε τὸ ἐνδιαφέρον τῆς Πρεσβείας τῶν Η.Π.Α., ἡ ὁποία θέλησε νὰ πληροφορηθεῖ, ἂν ἦταν πραγματικὴ "ἡ κομμουνιστικὴ ἐπίδραση" στοὺς... θεολόγους, ὅπως διατεινόταν ἡ Κυβέρνηση.

8. Ὁ ἀγώνας, ποὺ ἐπὶ μῆνες ἀναπτυσσόταν ὡς ἀσίγαστη διαμαρτυρία, εἶχε γιὰ τοὺς φοιτητὲς καὶ τὶς ἐνδοπανεπιστημιακὲς συνέπειές του. Ἡ ἀπώλεια τοῦ ἔτους ἀποσοβήθηκε μόνο μὲ τὴ συνετὴ στάση τῶν Καθηγητῶν τῶν δύο Θεολογικῶν Σχολῶν καὶ τὸ τίμημα περιορίσθηκε στὴν ἀπώλεια μιᾶς ἐξεταστικῆς περιόδου.

Γ) ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ

Μιά βαθύτερη θεώρηση τοῦ ἀγώνα ὁδηγεῖ στὶς ἀκόλουθες βασικὲς διαπιστώσεις:

1. Εἶναι ὁ μοναδικὸς σὲ διάρκεια ἀπεργιακὸς ἀγώνας στὴν ἱστορία τῶν Πανεπιστημίων μας. Δεῖγμα τοῦ ψυχικοῦ δυναμισμοῦ τῶν ἀγωνιζομένων καὶ τῆς ἑνότητάς τους, ἀλλὰ καὶ βεβαίωση τῆς συνέχειας τοῦ οὐσιαστικοῦ χριστιανικοῦ φρονήματός τους.

2. Ὁ ἀγώνας συνέβαλε σημαντικὰ στὴν πολιτικὴ ὡρίμανση τῶν θεολόγων φοιτητῶν, ποὺ μετὰ ἀπὸ μία μακρὰ περίοδο παθητικῆς πολιτικῆς παρουσίας τοῦ ἐκκλησιαστικοθεολογικοῦ κόσμου καὶ παρὰ τὴν ἀντίδραση ἐκείνων τῶν ἐκπροσώπων τοῦ κλάδου τους, ποὺ εἶχαν ταυτισθεῖ μὲ τὸ πολιτικοκοινωνικὸ κατεστημένο, ἦλθαν σὲ σύγκρουση μὲ τὴν πολιτικὴ συντήρηση, ποὺ ἐκστασιασμένη ἀπὸ τὴν εὐρωπαϊκὴ ἰδέα ὑποτιμοῦσε τὴν ὀρθόδοξη παράδοση. Στὰ πρόσωπά τους ἀναβίωσε τὸ φιλελεύθερο φρόνημα τῆς πατερικῆς παράδοσης, ἐκδηλούμενο ὡς ἀνυποχώρητη ἀντίδραση στὴν προϊούσα ἀλλοτρίωση. Ἀπὸ τὴν πλευρά, ἔτσι, τῆς παραδοσιακῆς κοινωνίας ἀναπτύχθηκε μία κίνηση κριτικῆς τῆς Πολιτείας, ἡ ὁποία, στὴν προσπάθεια ἐκσυγχρονισμοῦ, φανέρωνε ἀδυναμία στὴ διατήρηση τῆς ἀναγκαίας ἰσορροπίας ἀνάμεσα στὴν πρόοδο καὶ τὴν παράδοση, ἀλλὰ καὶ τὴν ἀπροκάλυπτη διάθεση νὰ θυσιάσει συστατικά τῆς ἐθνικῆς παραδόσεως γιὰ χάρη τῆς «προόδου». Θεωρούμενο "ἀπὸ ἔξω" τὸ θεολογικό, κίνημα συνιστοῦσε στροφὴ σὲ συντηρητικότερα ἀκόμη πλαίσια.7 Κρινόμενο ὅμως μέσα ἀπὸ τὴν δική του ὀπτική, ταυτιζόμενη μὲ τὴν συνείδηση ὅλου τοῦ θρησκευόμενου λαοῦ, δὲν ἦταν πάρα προσπάθεια διατήρησης τῆς ἐθνικῆς φυσιογνωμίας καὶ συνέχειας, χωρὶς νὰ ἀντιστρατεύεται τὴν τεχνικὴ πρόοδο,8 ἡ ὁποία ἀκριβῶς δημιουργοῦσε τὴν ἀνάγκη τῆς ἀνθρωπιστικῆς καὶ κυρίως ὀρθόδοξης ἀγωγῆς, γιὰ νὰ ἀποφευχθεῖ ἡ ὑποδούλωση καὶ τοῦ ἕλληνα ἀνθρώπου στὴν τεχνολογία καὶ τὶς μηχανές.9 Ἡ διαπίστωση τῶν ἴδιων τῶν φοιτητῶν ἦταν, ὅτι "ξύπνησαν πολιτικὰ οἱ θεολόγοι"! Καὶ αὐτὸ σήμαινε, ὅτι ἀπέκτησαν τὴν δυνατότητα νὰ βλέπουν ἀντικειμενικὰ τὸ χῶρο τῆς πολιτικῆς καὶ ὄχι ἀπροϋπόθετα.

3. Τὸ "ξύπνημα" ὅμως αὐτὸ συνδέθηκε καὶ μὲ μία ἄμεση καὶ ὀδυνηρὴ γνωριμία μὲ ὅλο τὸ φάσμα τοῦ (τότε) πολιτικοῦ κόσμου, ποὺ συνοδεύθηκε ἀπὸ ἀπογοήτευση καὶ ἀμφισβήτηση. Ὁ κλονισμὸς ἄρχισε μὲ τὴν ἀποκάλυψη τῆς πολιτικῆς συντήρησης, ἡ ὁποία στὸ πρόσωπο τοῦ Ὑπουργοῦ Παιδείας ἔδωσε τὶς χειρότερες ἐξετάσεις, πιστοποιώντας ὅτι δὲν ὑπάρχει πιὰ κάποιος κρατικὸς "Προστάτης τῆς Ὀρθοδοξίας" καὶ ὅτι πολιτικὴ συντήρηση καὶ ὀρθοδοξία δὲν ταυτίζονταν ὁπωσδήποτε, ὅπως πολλοὶ πίστευαν. Αὐτὸ ἀποτελοῦσε σημαντικὴ κατάκτηση γιὰ τὴ θεολογικὴ Νεολαία τῆς ἐποχῆς ἐκείνης.

Ἡ ὀξεία ὀρθόδοξη πολιτειακὴ κριτική, ποὺ ἐγκαινιάσθηκε στὸ Ἑλληνικὸ Κράτος ἀπὸ τὸν Μακρυγιάννη, τὸν Φλαμιάτο καὶ τὸν Παπουλάκο, υἱοθετήθηκε ἔτσι καὶ ἀπὸ τοὺς φοιτητὲς τῆς Θεολογίας ὡς ἀδήριτη ἀνάγκη.

4. Ἡ ἀπογοήτευση ὅμως ἐπεκτάθηκε καὶ στὴν πλευρὰ τῆς Ἀντιπολίτευσης. Διαπιστώθηκε καὶ ἐκεῖ ἡ ἴδια καὶ μεγαλύτερη ἀπόσταση ἀπὸ τὴν παράδοση καὶ ἰδεολογικὴ ταύτιση μὲ τὰ ἀστικὰ εὐρωπαϊκὰ ἰδανικά, τὴν οἰκονομικὴ εὐημερία καὶ τὸν ἐξευρωπαϊσμό, συνδυαζόμενο μὲ τὴν ἀναθεώρηση τῆς στάσης ἀπέναντι στὴν παράδοση. Τὸ πρόβλημα δηλαδὴ τοῦ Διαφωτισμοῦ σὲ νέα ἔκδοσή του. "Διεπιστώσαμεν, ὅτι οἱ Πολιτικοί μας δὲν ἐμφοροῦνται ὑπὸ χριστιανικοῦ πνεύματος, ἀπὸ τὴν Κυβέρνησιν ὡς τὴν Ἀντιπολίτευσιν...", σημειώνει ἕνα κείμενο τῶν ἀγωνιζόμενων φοιτητῶν. Πρέπει δὲ νὰ προσεχθεῖ ἰδιαίτερα καὶ μία καταγγελία τῆς Ἐπιτροπῆς Ἀγῶνος σὲ συνέντευξη Τύπου (18.4.1962): "ἐχρησιμοποίησαν τὸν ἱερόν μας ἀγῶνα, διὰ νὰ ὁμιλήσουν περὶ δημοκρατίας, βίας καὶ νοθείας". Εὐνόητη ἡ κατεύθυνση τῆς κριτικῆς. Ἐνῶ οἱ θεολόγοι περίμεναν ἀπὸ τὸν ἀρχηγὸ τῆς ἀξιωματικῆς ἀντιπολίτευσης νὰ ἀναφερθεῖ στὴν οὐσία τοῦ θεολογικοῦ ἀγώνα, ἐκεῖνος ἔσπευσε ὡς καλὸς πολιτικὸς νὰ ἐντάξει τὸ αἱματηρὸ θεολογικὸ συλλαλητήριο στὸν ἀνένδοτο ἀγώνα τῆς παράταξής του. Αὐτὸ βέβαια δὲν σήμαινε, ὅτι οἱ θεολόγοι φοιτητὲς δὲν συμμερίζονταν τὸν ἀνένδοτο ἢ δὲν ἀποδέχονταν τὸ μήνυμα τῆς πολιτικῆς δημοκρατίας. Ἀλλὰ ἐνῶ αὐτοὶ ἐνέτασσαν κάθε πολιτικὸ αἴτημα στὴν εὐρύτερη ἐπιδίωξη γιὰ μία ὀρθόδοξη Ἑλλάδα, ὁ «Γέρος τῆς Δημοκρατίας» "ὑπέταξε" τὸν ἀγώνα τῶν θεολόγων στὶς πολιτικὲς του διεκδικήσεις. Λεπτομέρεια μέν, ἀλλὰ σημαντική, γιατί καθόρισε καὶ κάποιες μεταγενέστερες συμπεριφορές.

5. Ὁ ἀγώνας τῶν Θεολόγων ἀπέδειξε, ὅτι ἡ λαϊκή, ἀνυπόκριτη καὶ ἔξω ἀπὸ κάθε κατεστημένη ἐκδοχὴ της Ὀρθοδοξία μποροῦσε ἀκόμη νὰ λειτουργεῖ ὡς ριζοσπαστικὴ καὶ ἐπαναστατικὴ συνείδηση ἀπέναντι σὲ κάθε αὐταρχισμὸ καὶ αὐθαιρεσία. Ἡ ἀντίθεσή τους στρεφόταν στὶς φανερὲς καὶ ἀφανεῖς ὁμάδες, ποὺ -ὅπως αὐτοὶ πίστευαν- κατεργάζονταν τὴν πνευματικὴ ἀλλοτρίωση τοῦ Ἔθνους καὶ τὸν ἀποπροσανατολισμό του, μὲ πρώτη τὴ Μασονία καὶ τὴν "εὐρωπαϊκὴ ἰδέα" τῆς Κυβέρνησης. Τὸ θρησκευτικὸ μάθημα γι' αὐτοὺς δὲν ἦταν μόνο δυνατότητα ἐπαγγελματικῆς ἐξασφάλισης ("δὲν ἔχομεν πρὸ ὀφθαλμῶν τὶς πενταροδεκάρες, μὲ τὶς ὁποῖες ἡ Πολιτεία ἀμείβει τοὺς πνευματικοὺς ἐργάτες, ἀλλὰ τὸ δράμα τοῦ οὐρανοῦ", διακήρυτταν μὲ πάθος), ἀλλὰ σύνδεση τῆς Παιδείας μὲ τὴν ὀρθόδοξη παράδοση, πού κινδύνευε νὰ περιθωριοποιηθεῖ καὶ ὀβελισθεῖ ἀπὸ τὴν Ἐκπαίδευση, ἡ ὁποία γιὰ τοὺς θεολόγους ἔπρεπε νὰ μείνει "ἑλληνορθόδοξη".

6. Ὁ ἀγώνας ὅμως φανέρωσε καὶ μία ἐσωτερικὴ δυσλειτουργία στὴν ἴδια τὴν ἐκκλησιαστικὴ πραγματικότητα. Τὰ ἀγωνιστικὰ πρότυπα καὶ ἐρείσματα δὲν ἀναζητοῦνταν στοὺς κόλπους τῆς Ἱεραρχίας, ἀλλὰ σὲ περιθωριακοὺς χώρους λαϊ κῆς ἀγωνιστικότητας. Ὑπῆρχαν φυσικὰ καὶ Ἱεράρχες, ποὺ συνελάμβαναν τὸ μήνυμα τῶν φοιτητῶν, ἀλλὰ δὲν εἶχαν τὴ τόλμη νὰ ἔλθουν ἀντιμέτωποι κατὰ πρόσωπο μὲ τὸ κατεστημένο. Γι' αὐτὸ ἔγινε συνείδηση στοὺς ἀγωνιζόμενους, ὅτι κάθε ἀναγέννηση ἔπρεπε νὰ ἀρχίσει μέσα ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν "Ἐκκλησία"/Κλῆρο. Δὲν εἶναι περίεργο, συνεπῶς, ὅτι τὰ μισὰ μέλη τῆς "Ἐπιτροπῆς Ἀγῶνος" τῆς Ἀθήνας ἔγιναν κληρικοί.

7. Ὁ ἀγώνας ἀναστάλθηκε μὲν τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1962, ἀλλὰ δὲν σταμάτησε. Ἀνέδειξε μία θεολογικὴ Γενιὰ "ἀντίστασης", ποὺ ἔμεινε -καὶ μένει- ἑνωμένη. Εἶναι ἡ μερίδα ἐκείνη, ποὺ δὲν ταυτίσθηκε καὶ δὲν συνεργάσθηκε μὲ τὴ Δικτατορία. Συσπειρωμένη σὲ μία ἄτυπη ὀρθόδοξη ἀδελφότητα, συνέχισε τὸν ἀγώνα -καὶ τὸν συνεχίζει- μὲ ἄλλες μεθόδους, ἀλλὰ μέσα στὸ ἴδιο πνεῦμα.

9. Γιὰ τὸ Πανεπιστήμιο, τέλος, ὁ ἀγώνας ἐκεῖνος σήμαινε, ὅτι καὶ οἱ θεολόγοι φοιτητὲς, πού παρέμεναν πιστοὶ συνεχιστὲς τῆς ἰδεολογικῆς βάσης, πάνω στὴν ὁποία θεμελιώθηκε ἡ ἵδρυσή του, τὴν πολιτικὴ δηλαδὴ καὶ ἐθνικὴ ἀποστολή του. Ἐπιβεβαίωσαν, ἔτσι, οἱ θεολόγοι φοιτητὲς τῆς Γενιᾶς τοῦ "15%" ὄχι μόνο τὴν "ὀρθοδοξοπατερική", ἀλλὰ καὶ τὴν φοιτητικὴ ταυτότητά τους.

Δ) ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΥΠΟΛΟΙΠΟ ΦΟΙΤΗΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ

Ἡ ἑνότητα καὶ ἀλληλοπεριχώρηση τοῦ θεολογικοῦ ἀγώνα μὲ τὸ ὑπόλοιπο Φοιτητικὸ Κίνημα πιστοποιεῖται σ' ὅλη τὴ διάρκειά του. "Σήμερα μάχεται ὅλος (ὁ φοιτητικὸς) κόσμος, καὶ οἱ φοιτηταὶ τῆς θεολογίας" -διακηρύχθηκε σὲ μία κρίσιμη στιγμή του. Ὑπῆρχαν πρώτιστα κοινὰ ὁράματα καὶ στόχοι, ποὺ λειτουργοῦσαν ἑνωτικὰ στὸ φοιτητικὸ κόσμο. Ἀπὸ πρωταγωνιστή τοῦ Φοιτητικοῦ Κινήματος ὁμολογεῖται, ὅτι μετὰ τὴν ἐπέμβαση τῆς Ἀστυνομίας, γιὰ πρώτη φορὰ μέσα στὴ ΔΕΣΠΑ θεολόγοι ἀντιπρόσωποι -προσκείμενοι στὴν ΕΚΟΦ- συντάχθηκαν μὲ τὶς δημοκρατικὲς δυνάμεις. 10 Ὑπῆρχαν συνθήματα κοινά, ὅπως τὸ περιβόητο "ΨΩΜΙ-ΠΑΙΔΕΙΑ-ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ", ποὺ δημιουργοῦσαν συνείδηση ἰδεολογικῆς ταυ τίσεως. Αὐτὸ συνέβαινε, γιατί ἡ πόλωση γύρω ἀπὸ τὶς κομματικὲς ἀντιθέσεις ἦταν σχεδὸν ἀνύπαρκτη.11 Ἡ ταύτιση ὅμως τῆς πολιτικῆς συνείδησης ἐκφραζόταν καὶ μὲ ἑνιαία γλώσσα. Γιὰ τὶς σημερινὲς σχέσεις εἶναι περίεργο νὰ καταφάσκει ο ἐπίσημος ἐκπρόσωπος τῆς Φυσικομαθηματικῆς Σχολῆς τὶς θεολογικὲς θέσεις, δηλώνοντας urbi et orbi στὸ συλλαλητήριο τῆς 11ης Ἀπριλίου: "Ὁ Χριστιανισμὸς διώκεται... Πολλαὶ κατηγορίαι βαρύνουν τὸν Ὑπουργό. Δὲν μποροῦμε νὰ τοῦ ἀρνηθοῦμε νὰ εἶναι μασόνος. Δὲν πρόκειται ὅμως νὰ τοῦ ἐπιτρέψωμε νὰ μᾶς ἐπιβάλει τὴ Μασονία. Εἴμεθα φοιτηταὶ θετικῶν ἐπιστημῶν, ἀλλὰ εἴμεθα χριστιανοὶ ὀρθόδοξοι φοιτηταί". Ὁ ἐκπρόσωπος μάλιστα τῶν Κυπρίων φοιτητῶν -μὴ θεολόγος- ἦταν ἀκόμη θεολογικότερος: "Ἡ Μάνα τῆς Ὀρθοδοξίας νὰ ἔχει Ὑπουργὸ Μασόνο! Ἡ Κόρη (ἡ Κύπρος) κλαίει γιὰ τὸ κατάντημα τῆς Μάνας. Μὲ τέτοια Ἑλλάδα θὰ ἑνωθοῦμε;". Καὶ δὲν ἦσαν οἱ μοναδικὲς διακηρύξεις αὐτοῦ τοῦ εἴδους. Ὑπῆρχε κοινὸς ἀποδέκτης τῆς φοιτητικῆς διαμαρτύρησης, τὸ αὐταρχικὸ Κράτος. Οἱ ἐξελίξεις, τὶς ὁποῖες προκάλεσε τὸ συλλαλητήριο τῆς 11ης Ἀπριλίου, συνέβαλαν στὴν ἀναγωγὴ τοῦ Φοιτητικοῦ Κινήματος σὲ ὑψηλότερους στόχους. Ἀπὸ τὶς συνδικαλιστικὲς διεκδικήσεις στὰ αἰτήματα γιὰ τὴν προάσπιση τοῦ πανεπιστημιακοῦ ἀσύλου καὶ τῆς ἐλευθερίας τῆς ἔκφρασης. Ἀλλὰ καὶ οἱ θεολόγοι, ἐφεκτικοὶ μέχρι τότε στὶς πολιτικὲς ἀναμετρήσεις, στὸ θέμα τοῦ ἀσύλου καὶ τῶν δημοκρατικῶν ἐλευθεριῶν βρέθηκαν στὸ πλευρὸ τῶν δημοκρατικῶν συναδέλφων τους, σὲ σημεῖο μάλιστα, ποὺ νὰ καταγγείλουν ἀνοικτὰ τὶς μεθόδους τῆς κυβερνητικῆς πολιτικῆς: "Ὁ κομμουνισμὸς κατήντησε πανάκεια, θεραπεύουσα πᾶσαν κυβερνητικὴν ἀμηχανίαν"...

Στὸ μεγάλο συλλαλητήριό τους ἔκαυσαν καὶ ἐφημερίδες, ἀλλὰ φιλοκυβερνητικὲς (Καθημερινή, Μεσημβρινή), γιατί παραπλανοῦσαν τὴν κοινὴ γνώμη γύρω ἀπὸ τὸν ἀγώνα τους. Ὁ θεολογικὸς ὅμως ἀγώνας εἶχε καὶ τὴν ἰδιαιτερότητά του, ποὺ διαπιστώνεται τόσο στὰ εἰδικὰ αἰτήματά του, ὅσο καὶ στὶς εὐρύτερες προοπτικές του. Οἱ θεολόγοι φοιτητὲς ἔδειχναν πεπεισμένοι, ὅτι ὁ ἀγώνας τοὺς ἦταν:

1. Ὄχι μόνο ὑλικός, ἀλλὰ καὶ πνευματικός, μέσα στὸ πνεῦμα τῆς ὀρθόδοξης "θεανδρικότητας". "Ἐνομίζετο, ὅτι ἀγωνιζόμεθα μόνο γιὰ τὸ ψωμί μας, ἀλλὰ ἀπὸ τοῦδε καθίσταται φανερόν, ὅτι ἡ πολεμική τοῦ Ὑπουργοῦ κατὰ τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν ἐδημιούργησε τὸ ὅλον ζήτημα". Ἦταν μία δήλωση στὴν ἀρχὴ ἀκόμη τῆς ἀ περγίας. Ἀγωνίζονταν, γιὰ νὰ πείσουν, ὅτι ἡ θρησκευτικὴ ἀγωγὴ εἶναι ἀπαραίτητη". Αὐτὴ τὴν εὐρύτητα προοπτικῆς φανέρωναν καὶ τὰ χρησιμοποιούμενα συνθήματα, ποὺ ἔθεταν τὶς συνδικαλιστικὲς διεκδικήσεις σὲ δεύτερη μοῖρα.

2. Ὑπερκομματικὸς καὶ ἐθνικός: Ὄχι μόνο ἀποφεύχθηκε κάθε ἐμπλοκὴ σὲ κομματικὲς συγκρούσεις, ἀλλὰ καὶ κάθε ἄμεση ἀνάμειξη τῶν θρησκευτικῶν Ὀργανώσεων, παρόλο ποὺ παρεῖχαν τὴν συμπαράστασή τους. Στὴν ἐφεκτικότητα ἀπέναντι στὰ πολιτικὰ κόμματα συνέβαλε καὶ ἡ ἀπρόσμενη δήλωση τοῦ Γρηγ. Κασιμάτη μέσα στὴ Βουλή: "Δὲν νομίζω, ὅτι εἶναι οὔτε ὑποτιμητικόν, οὔτε ἀνήθικον τὸ νὰ ἀνήκη κανεὶς εἰς τὸν τεκτονισμόν... Καὶ εἶμαι βέβαιος, ὅτι πολλοὶ ἀπό σᾶς, καὶ ἀπὸ τὴν συμπολίτευσιν καὶ ἀπὸ τὴν ἀντιπολίτευσιν, εἶναι ἐλεύθεροι τέκτονες".12 Ὁ ἐθνικὸς χαρακτήρας τοῦ θεολογικοῦ ἀγώνα ἐκφράσθηκε καὶ μὲ τὴν ἀπόφαση ἀνάληψης ἱεραποστολῆς σ' ὅλη τὴ Χώρα γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση τοῦ ἐπερχόμενου κινδύνου ἐθνικῆς ἀλλοτρίωσης. Μιλοῦσαν γιὰ "θρησκευτική, ἐθνικὴ καὶ κοινωνικὴ ἐπανάσταση", ὡς πανεθνικὸ ἐπανευαγγελισμό, μὲ καταφυγὴ σὲ παραδοσιακὰ πρότυπα, ὅπως ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός. Καὶ ἄρχισαν πράγματι τὶς ὁμιλίες, ἀλλὰ γρήγορα συνειδητοποίησαν, ὅτι ἡ ἐθνικὴ ἀναγέννηση, ὅπως αὐτοὶ τὴν φαντάζονταν, εἶναι ὑπόθεση ὁλόκληρης ζωῆς καὶ μόνιμης προφητικῆς μαρτυρίας. Σὲ σύγκριση μὲ τὶς ὑλοβιωτικὲς προοπτικὲς ἄλλων συναδέλφων τους θὰ μποροῦσαν νὰ θεωρηθοῦν τὰ ὁράματα τῶν νεαρῶν θεολόγων οὐτοπικά. Γιὰ κείνους ὅμως ὁ ἀγώνας τους εἶχε ἱστορικὸ περιεχόμενο, γιατί ἀπέβλεπε στὴν προβολὴ τῆς ὑπαρκτῆς καὶ πάντοτε λειτουργικῆς πατερικῆς παράδοσης, ποὺ βιώνεται ἀδιάκοπα στὰ μοναστικὰ κοινόβια τῆς Ὀρθοδοξίας. Εἶναι γι' αὐτὸ ἀνάγκη νὰ ἐξετασθεῖ, στὰ πλαίσια μιᾶς σοβαρῆς ἔρευνας, ἡ σχέση μὲ τὴ γενιὰ ἐκείνη τῶν θεολόγων τῆς στροφῆς πρὸς τὰ μοναστήρια καὶ τὸ Ἅγιον Ὄρος, ποὺ σημείωσε ἔξαρση στὴ δεκαετία τοῦ ᾽70. Ἀκόμη ἡ στροφὴ τῆς Τέχνης, καὶ μάλιστα τῆς μουσικῆς, πρὸς τὴν ρωμαίικη παράδοση. Οἱ θεολόγοι ἔδωσαν μαρτυρία γιὰ τὴν ἀνάγκη καὶ δυνατότητα τῆς συνύπαρξης παλαιοῦ καὶ νέου, ἢ μᾶλλον γιὰ τὴ δυναμικὴ συνέχεια τοῦ "ἀεὶ καινοῦ καὶ μονίμως καινίζοντος" περιεχομένου τῆς παραδόσεως.

Συμπερασματικά, ἡ συμβολὴ τοῦ ἀγώνα τῶν θεολόγων, μὲ ὅλη τὴν ἰδιαιτερότητά του, στὸ Φοιτητικὸ Κίνημα ἦταν κατὰ τὴ γνώμη μας θετική, καὶ μάλιστα γιὰ τοὺς ἀκόλουθους λόγους:

―Μέ τὸ δυναμισμὸ καὶ τὴν αὐτοθυσία τους συνέβαλαν στὴ συνειδητοποίηση καὶ ἀπὸ τοὺς θρησκευόμενους τῆς ἀνάγκης ἀνανέωσης καὶ ἐκδημοκρατισμοῦ τῆς πολιτικῆς ζωῆς•

― Μὲ τὰ συλλαλητήρια καὶ τὶς διαμαρτυρίες τους προκάλεσαν τὴν ἀναδίπλωση καὶ γιγάντωση τοῦ Φοιτητικοῦ Κινήματος•

― Μὲ τὴν ὀργάνωση τοῦ συσσιτίου ἐργάσθηκαν ἑνοποιητικὰ στὸ φοιτητικὸ χῶρο• ἀλλὰ κυρίως

―προκάλεσαν στὴ κοινὴ γνώμη ἕνα κρίσιμο πολιτικὸ προβληματισμό: Κτυπᾶ τὸ Κράτος τοὺς Κομμουνιστὲς καὶ ἀντικυβερνητικούς. Γιατί ὅμως τώρα καὶ τοὺς θεολόγους;

― Πόσο μᾶλλον, πού ὁ Ἀγώνας μας αὐτός ἀποδεικνύεται τόσο σύγχρονος, πού μπορεῖ νά γίνει πρότυπο καί στόν (ἑλληνορθόδοξο) φοιτητικό κόσμο τῆς ἐποχῆς μας.

Ὑποσημειώσεις:

1. Βλ. Γ. Δ. Μεταλληνός, Θεολογικὸς Ἀγώνας. 1962 - Ἱστορία, Ἀθήνα

1989.

2. Γιὰ τὸ Φοιτητικὸ Κίνημα τῆς περιόδου 1962/63 παραπέμπουμε ἐνδεικτικὰ στὶς ἀκόλουθες ἀναφορές: περ. ΑΝΤΙ, ἀρ. 209/1982, σ. 22 ἄρθρο μὲ τὸν τίτλο: «Ὁ ἄλλος μύθος γιὰ τὸν Σωτήρη Πέτρουλα καὶ οἱ ἀγῶνες τῆς γενιᾶς τοῦ "1-1-4"». Νικ. Ἀντωνόπουλος, "Ἡ αὐτοτέλεια τοῦ Φοιτητικοῦ Κινήματος", ΑΝΤΙ, τ. Γ'/1974, σ. 33 ἑξ. Ἐφημερίδες Ἀθηνῶν καὶ Θεσσαλονίκης, Μαρτίου καὶ Ἀπριλίου 1962. Περ.Ταχυδρόμος, τχ. 31.3.1962 καὶ 14.4. 1962. Ἀνδρέας Λεντάκης, "Παρακρατικὲς Ὀργανώσεις: τὸ μπούμεραγκ τῆς ΕΡΕ (ΕΚΟΦ, Ἐλπιδοφόροι, Ἄλκιμοι καὶ 21η Ἀπριλίου)", ΑΝΤΙ, ἀρ. 17/1975, σ. 16 ἑξ. Ὁ ἴδιος, Οἱ νεοφασιστικὲς ὀργανώσεις στὴ Νεολαία, Ἀθήνα 1963. (Γιὰ τὸν ἀντίλογο βλ. Θεόφιλος/Λάκης Ἰωαννίδης, Τὸ κίνημα τῆς Ἑλληνικῆς Νεολαίας, Θεσσαλονίκη 1973). Πέτρος Μακρῆς, ἔρευνα πολυήμερη στὴν Ἐλευθεροτυπία μὲ τίτλο: "Ἡ Γενιὰ τοῦ 1-1-4"• ἀπὸ τὸ φ. τῆς 28ης Φεβρουαρίου μέχρι τὸ φύλλο τῆς 13 Ἀπριλίου 1982 (συνολικὰ 33 συνέχειες). Στέλιος Ράμφος, «Ἡ Γενιὰ τοῦ "15%" καὶ τοῦ "1-1-4"», ΑΝΤΙ, ἀρ. 209/1982, σ. 28 ἑξ. Κατερίνα Σαὶν-Μαρτέν, Λαμπράκηδες-Ἱστορία μιᾶςΓενιᾶς, Ἀθήνα 1984. Βασίλειος Τσού-πρας, "ΟΙ Φοιτητικοὶ Θεολογικοὶ Ἀγῶνες", ἀνάτ. ἀπὸ τὴν ἐφημ. Ἐπάλξεις, Ἀθήνα 1987. Ἐκτὸς ἀπὸ τὸ τελευταῖο ποὺ γράφθηκε ἀπὸ μνήμης καὶ ἔχει ἀρκετὲς ἀνακρίβειες, μόνο στὴν ἔρευνα τοῦ Π. Μακρῆ ὑπάρχουν μερικὲς φράσεις γιὰ τὴ θεολογικὴ ἐξέγερση τοῦ 1962. Τὰ ὑπόλοιπα τὴν ἀγνοοῦν τελείως.

3. Βλ. Κ. Σαὶν-Μαρτέν, ὅ.π., σ. 30. Πρβλ. ΑΝΤΙ, ἀρ. 209/1982, σ. 22.

4.Μ. Μυλωνάκης στὴν Ἐλευθεροτυπία τῆς 11.3.1982 (βλ. παραπ.).

5. Σχετικὴ βιβλιογραφία βλ. Ἀντ. Λιάκος, "Ἡ ἐμφάνιση τῶν Νεανικῶν Ὀργανώσεων. Τὸ παράδειγμα τῆς Θεσσαλονίκης", Πρακτικὰ τοῦ Διεθνοῦς Συμποσίου: Ἱστορικότητα τῆς παιδικῆς ἡλικίας καὶ τῆς νεότητας, Ἀθήνα 1984, τ. Β', Ἀθήνα 1986, σ. 596, σημ. 7.

6. Ἀθηναϊκή, 12.4.1962.

7. Θὰ μποροῦσε ἴσως νὰ λεχθεῖ, ὅτι στὸ "ἐξουσιαστικὰ κράτος" ἀντιτάχθηκε μία μειονότητα μὲ ἐντονότερεςἀκόμη ἐξουσιαστικὲς τάσεις, ἀπαιτώντας νὰ κρατηθεῖ ἡ θρησκευτικὴ διδασκαλία, ἐνάντια στὴ σημειούμενηπορεία πρὸς τὸν ἐκσυγχρονισμὸ καὶ τὴν κοινωνικὴ ἀπελευθέρωση (κρίση τοῦ καθηγ. G. Hering), ἂν ὅμως ὁἀγώνας τῶν θεολόγων φοιτητῶν δὲν βρισκόταν σὲ ἁρμονία μὲ τὴν λαϊκὴ συνείδηση τῆς ἐποχῆς καὶ τὴνστάση τῆς πλειοψηφίας τῆς τότε κοινωνίας ἀπέναντι στὸ θρησκευτικὰ μάθημα. Ἄλλωστε, ἀκόμη καὶ σήμερα, ὅπως ἀπέδειξαν πρόσφατες δημοσκοπήσεις, τὰ εὐρύτερα λαϊκὰ στρώματα δὲν ἔχουν πολὺ διαφοροποιηθεῖ. Πρέπει δὲ νὰ μὴ παραθεωρηθεῖ τὸ γεγονός, ὅτι στὴν ἀρχὴ τῆς δεκαετίας τοῦ '60 ἀκόμη καὶ στὴ Δ. Γερμανία εἶχε ἐπανέλθει ἡ δίωρη θρησκευτικὴ διδασκαλία. Οἱ θεολόγοι,συνεπῶς, δὲν ἦταν ἔξω ἀπὸ τὴ νοοτροπία τῆς πλειοψηφίας τοῦ λαοῦ καὶ ἀγωνίζονταν ὄχι γιὰ νὰ ἐπιβάλουν, ἀλλὰ γιὰ νὰ διασώσουν ἕνα στοιχεῖο τῆς ἐθνικῆς ταυτότητας.

8. "Ἡμεῖς ἐννοοῦμεν τὴν σύγχρονον Ἑλλάδα ὡς ἑλληνοχριστιανικήν..." -δήλωναν οἱ ἀγωνιζόμενοι. "Οὔτε ἐζητήσαμεν νὰ μὴ γίνωνται ἀποχετεύσεις καὶ δρόμοι...". "Ἡμεῖς θὰ ἀγωνισθῶμεν, διὰ νὰ πείσωμεν πάντας, ὅτι ἡ θρησκευτικὴ ἀγωγὴ εἶναι ἀπαραίτητος σήμερα, διότι ἡ φιλοσοφία καὶ αἱ ἄλλαι ἐπιστῆμαι δὲν προσφέρουν ἐκεῖνο, ποὺ προσφέρει ἡ θρησκευτικὴ ἀγωγή, διὰ τὴν ὁποία ὁ Jung εἶπεν, ὅτι μόνον παράφρονες θὰ τὴν πολεμήσουν". (Ἀπὸ τὶς δηλώσεις τῆς Ἐπιτροπῆς Ἀγῶνος, 18.4.1962.)

9. "Ἂς ἀναλογισθῶμεν ποίους κινδύνους ἐπαπειλεῖ ἡ συσσώρευσις φυσικῶν δυνάμεων στὰ χέρια τοῦἀνθρώπου χωρὶς τὴν διδασκαλίαν τοῦ Ἰησοῦ" -λέχθηκε σὲ μία συνέντευξη Τύπου (18.4.1962).

10.Μ. Μυλωνάκης, ὅ.π.

11."Ἡ ἑνότητα αὐτὴ εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα ἐκείνης τῆς περιόδου καὶ καθιστᾶ τὴμαχόμενη νεολαία τοῦ 1-1-4 ὑπόδειγμα στὴν ἱστορία τῶν φοιτητικῶν κινημάτων, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὶςἐπίσημες διαφορετικὲς "γραμμὲς" ποὺ ἔρχονταν σὲ δεύτερη μοῖρα ἐμπρὸς στὸν κοινὸ στόχο γιὰ τερματισμὸτοῦ καθεστῶτος κοινωνικῆς ὑποταγῆς..." (Θ. Πάγκαλος, τότε βουλευτὴς ΠΑ.ΣΟ.Κ, στὴν Ἐλευθεροτυπία τῆς 6.3.1982).

12. Βλ. περιοδ. "Τὸ Παρὸν" (ἐκδότης: Γρηγ. Κασιμάτης), ἀρ. 113/1962, σ. 10 (δημοσιεύονται οἱ συζητήσεις στὴ Βουλὴ γιὰ τὸ θεολογικὸ καὶ ἀλλὰ σημαντικὰ ἔγγραφα τοῦ Ε. Παπανούτσου, τοῦ Α.Σ.Ε.Π. κλπ.).

Ορθόδοξος Τύπος, 6/12/2013

http://aktines.blogspot.gr/2013/12/1962.html