Σταμάτης Πορτελάνος, Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Η εορτή των Τριών Ιεραρχών κατευθύνει τη μνήμη σε πρόσωπα της ιστορίας που προστάτευσαν με την πίστη και το ήθος τους δύο μεγάλους άξονες του πολιτισμού: τα Γράμματα και την Παιδεία. Η γιορτή είναι αφορμή να θυμηθούμε και να χαρούμε απ’ αυτά που οι Τρεις Ιεράρχες μας χάρισαν ως διαγενεαλογικά δωρήματα από την κουλτούρα/παιδεία τους. Τους αποδόθηκαν πολλοί λαμπροί χαρακτηρισμοί για την προσωπικότητά τους όπως «προστάτες της παιδείας», «φωστήρες της τρισηλίου θεότητος», «μελίρρυτοι ποταμοί της σοφίας», «ακαθαίρετοι πύργοι» κ.ά.
Επειδή θεωρούνται προστάτες των Γραμμάτων και της παιδείας σε χρόνο διαρκή ενεστώτα, θα ήταν «πολιτισμικό σοκ» αν δεν ενσωματώνονταν στην ελληνική παιδεία το ήθος από την ιδεολογία, τη γνώση και γενικότερα το βίο τους. Θα ήταν πολιτισμική εκτροπή αν η μνήμη του σύγχρονου Έλληνα ήταν νεωτερική ως διχαστική στο χρόνο. Αν εγκατέλειπε στην έννοια «παρελθόν» διαχρονικά σύμβολα του πολιτισμού του ως ασήμαντα για την καθημερινότητά του. Θα έμενε αλειτούργητη η μνήμη μιας διαγενεαλογικής ηθικής προσώπων που άφησαν κληρονομιά για να υπάρχει νόημα στη ζωή, συνέργειες θεμελίωσης κοινότητας αγάπης και νίκη της αφθαρσίας έναντι της ματαιότητας. Οι Τρεις Ιεράρχες αξιοποίησαν την προικοδότηση της θύραθεν παιδείας και ελληνικής φιλοσοφίας για να εξελίξουν το νόημα του ανθρώπου και την ιστορία μέσα από το πρόσωπο του Χριστού. Ήταν εξελικτικοί της ανθρώπινης οντολογίας όταν διδάσκουν ότι η ουσία του ανθρώπου περιέχεται στην ενότητα του Θεού με τον άνθρωπο και του ανθρώπου με τον συνάνθρωπο.
Η μελέτη του συγγραφικού και του κοινωνικού έργου των Τριών Ιεραρχών δίνει στους νέους να κατανοήσουν ποιος είναι ο εαυτός τους και ποια πρέπει να είναι η σχέση τους με τους συνανθρώπους, το φυσικό περιβάλλον και το Δημιουργό τους. Οι Τρεις Ιεράρχες είναι προστάτες των Γραμμάτων και της παιδείας γιατί α) διαβάζοντας για τη ζωή τους μαθαίνουμε ποιος ήταν ο αγώνας τους για την κατάκτηση της Αλήθειας και β) η πίστη που είχαν για τον Θεό και η αγάπη τους για τη γνώση και την εσωτερίκευση αξιών, ως απόκτηση αρετών, παρέχουν ασφάλεια και προφυλάσσουν τον άνθρωπο από την αναλήθεια, το ψέμα, και την αγνωσία απ’ αυτό που τάχθηκε να «είναι». Οι Τρεις Ιεράρχες άνοιξαν τη διαλεκτική μεταξύ παιδείας και εκπαίδευσης, μεταξύ της λογικής, με την καρδιά και το υπέρ-λογο. Έδωσαν με το φωτισμένο μυαλό τους τα στοιχεία ώστε η οντολογία, η ανάγνωση, «διάγνωση» του «Είναι», να συνδεθεί με την πραγματικότητα αλλά και με τον προορισμό του ανθρώπου.
Οι Τρεις Ιεράρχες ως προστάτες της παιδείας με τα βιωματικά μηνύματά τους παρέχουν προστασία και ασφάλεια δίνοντας με το συγγραφικό έργο και τη ζωή τους στην παιδεία ιδανικό οντολογικό περιεχόμενο κοσμολογίας, ανθρωπολογίας και κοινωνιολογίας. Ηχούν τα ποιοτικά κριτήρια της ζωής τους από τη σχέση τους με το Θεό και τον κόσμο, γι’ αυτό το σημερινό σχολείο τους θυμάται και γιορτάζει. Πανηγυρίζει γιατί σ’ έναν κόσμο και σ’ ένα σχολείο που αναζητά πρότυπα, βρίσκει στο πρόσωπό τους τον τρόπο συμβίωσης με την Αλήθεια και το αγαθό, διαβίωσης με το τερπνό, επιβίωσης με πνεύμα καθαρότητας, σύνεσης, δικαιοσύνης και ισότητας.
Το παιδί και ο έφηβος μέσα από το υλικό που του παραδίδεται από το σπίτι και το σχολείο είτε για διάβασμα, είτε για δραστηριότητα, είτε για παιχνίδι αναζητεί ήρωες, αλλά και προστάτες για τους κινδύνους που παρουσιάζονται στη ζωή του. Η προφύλαξη είναι αναγκαία γιατί πολλοί διεκδικητές της παιδικής αθωότητας προκαλούν την προσοχή των παιδιών με πλανητικά και παραπλανητικά μηνύματα, με διαφημίσεις και προκλητικά ερεθίσματα. Οι υπολογισμοί που κάνει ο επιχειρηματικός κόσμος για το κέρδος προσφέρει με την εξελιγμένη τεχνολογία και με ελκυστικό τρόπο, παιχνίδια που προβάλλουν «ήρωες» που γίνονται παραδείγματα φόβου, βίας, επιθετικότητας και ασχήμιας, που σημαίνουν παραποίηση του ηρωισμού. Κι’ ύστερα προσφεύγουν τα κράτη σε μέτρα κατασταλτικά. Οι Τρεις Ιεράρχες παρέχουν υλικό πρόληψης με το είδος της πίστης και των έργων τους και ασφαλιστήρια πνευματικής ζωής και κοινωνικής συνοχής.
Οι Τρεις Ιεράρχες ως παιδαγωγικά πρότυπα θεμελίωναν την παιδεία και την καλλιέργεια της ψυχής του παιδιού όχι στη στείρα γνώση, όχι πάνω στον υλικό πλούτο, στην ωφέλεια των χρημάτων, αλλά πρώτα στις αρετές. Για το Μ. Βασίλειο η κτήση, δημιουργία του Θεού, δεν είναι απόβλητη ως κακή για τη ζωή. Αλλά ο Θεός την έδωσε στον άνθρωπο για να τη διαχειρίζεται και να τη χρησιμοποιεί. Η παιδεία θα μας μάθει ότι η κτήση δεν είναι αυτοσκοπός της ζωής και ότι με την ανάδελφη διαχείριση ζημιώνεται ο συνάνθρωπος και αρρωσταίνει.[1] Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος δίδασκε ότι γίνεται άγιο όταν αποκτάς κάτι με καλό τρόπο[2], και ότι τα πάντα είναι «ανόνητα» χωρίς ελεημοσύνη[3].
Ο καθένας από τους Τρεις Ιεράρχες είχε και τα χαρίσματά του τα οποία ήταν δώρα του Θεού, αλλά τα καλλιέργησαν με κόπο και αγώνα. Αυτά δεν τα αξιοποίησαν για δικό τους όφελος, ιδιοτέλεια, αλλά τα κατέθεσαν, τα ενσωμάτωσαν στο κοινωνικό σώμα, ώστε όλοι μαζί να χαίρονται για τα αγαθά της δημιουργίας. Τα λόγια τους και τα έργα τους δεν ισχυρίζονταν ότι είναι δικά τους κατορθώματα αλλά ότι ο Θεός ήταν συνεργός σε κάθε τους ενέργεια. Ο κόσμος γι’ αυτούς ήταν ένα «συνεργείο αγάπης» με σχέση θείας και ανθρώπινης θέλησης και ενέργειας. Οι Τρείς Ιεράρχες, ως επίσκοποι ποίμαναν το ποίμνιό τους όχι σαν από θέση κοσμικής εξουσίας, αλλά ως απεσταλμένοι της Χριστοειδούς αγάπης και της θυσίας για τον άνθρωπο, εικόνα του Θεού.
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος ήταν ένας χαρισματούχος ρήτορας, το στόμα του έσταζε μέλι, αλλά, έχοντας κριτήριο την Αλήθεια του Θεού, έλεγχε όποιον ήταν καταχραστής της εξουσίας, αφού την εξουσία τη θεωρούσε ως διακονία, υπηρεσία για τον πλησίον. Άσκησε κριτική εναντίον των Αυτοκρατόρων που έκαναν παρανομίες και καταχρήσεις, γι’ αυτό εξορίστηκε και πέθανε στην εξορία, αλλά ήταν και ενάντιος της κακής διαγωγής των εκπροσώπων της Εκκλησίας που πρόδιδαν την αποστολή τους.
Οι Τρεις Ιεράρχες έγιναν πρότυπα της σύνθεσης θεωρίας και πράξης, λόγων και έργων. Αλλά η σύνθεση αυτή ήταν ευεργετική γιατί συνεργούσε σε κάθε αγαθή επιδίωξή τους και ο Θεός. Άνεργος μπορεί να είναι αυτός που δεν έχει εργασία για να επιβιώσει, αλλά άεργος παιδείας είναι εκείνος στου οποίου η ψυχή δεν σπάρθηκε και δεν καλλιεργήθηκε ο σπόρος της αρετής από θεσμοθετημένο φορέα παιδείας και το δάσκαλο/σπορέα. Ο άνθρωπος πολλές φορές χωρίς ερείσματα παιδείας λέει και κάνει πράγματα παράλογα που προσβάλλουν τόσο το κοινό αίσθημα, όσο και τον κοινό νου». Η παραλογία είναι συνέπεια μιας λογικής ανυπότακτης σε εμπειρική Αλήθεια διαγενεαλογικά πιστοποιήσιμης από τη διαιώνιση της αγιότητας ακόμη και στις μέρες μας (βλέπε Άγιος Παΐσιος). Η αποδόμηση αρχείων, «μνημονίων ήθους», γεννά την παραλογία και την κακή διαχείριση των κτιστών, με συνέπεια την εκμετάλλευση και την ανισότητα. Όταν κάποιος σε μία συζήτηση μας λέει πράγματα που ακούγονται παράλογα, συνηθίζουμε να λέμε: "Μα τί είναι αυτά που μου λες? Αυτά είναι αηδίες και πράσσειν άλογα!". Το "πράσσειν άλογα" είναι αρχαία ελληνική έκφραση. Λοιπόν, δεν είναι «πράσινα άλογα» όπως αντιλαμβάνεται πολύς κόσμος. Ο ρηματικός τύπος «πράσσειν» προέρχεται από το ρήμα «πράττω» και η λέξη «άλογα» είναι σύνθετη από το α στερητικό μπροστά και το ουσιαστικό «λόγος»=λογική. Επομένως, η φράση δηλώνει όχι μόνο ότι κάποιος λέει, αλλά και κάνει παράλογα πράγματα.
Στην αρχαιοελληνική παράδοση υπήρξαν πολλοί συμβολισμοί που προστάτεψαν τον άνθρωπο από παραλογισμούς και απαξίες. Ο παραλογισμός συμβαίνει στον άνθρωπο όταν υπάρχει ο διχασμός νου και ψυχής, επιστήμης και ανθρωπισμού. Όταν απουσιάζει το ενοποιητικό στοιχείο υλικού και πνευματικού στοιχείου, τότε η κουλτούρα αποδημεί και επιδημεί στον άνθρωπο και την κοινωνία ο ορθολογισμός των ατομικοτήτων. Ένας τέτοιος συμβολισμός που διχάζει το νου από την ψυχή βρίσκεται στο μυθολογικό πλάσμα – άγαλμα – της Σφίγγας που είναι με σώμα λιονταριού και κεφάλι ανθρώπου. Η Σφίγγα που βρισκόταν στον πρώτο θάλαμο του μνημείου της Αμφίπολης ήταν εκεί για να υποδηλώσει ότι ο άνθρωπος στη ζωή του παλεύει μεταξύ λογικού και παράλογου. Όταν η ψυχή μας έχει σαν κέντρο την πίστη σε μια Αλήθεια που μας δίνει νόημα στη ζωή και μας ενώνει με την αγάπη, τότε ο νους και τα λόγια μας είναι λόγια σοφά και δεν προσβάλλουν εμάς και τους άλλους, που είναι εικόνες του Θεού, όποια και να είναι η γνώμη και η ιδεολογία τους. Όταν υπάρχει εστίαση σε πράξεις θεανθρωπίας, τότε εκλείπουν μνημόνια απανθρωπίας. Η παιδεία διαγεναλογικού ήθους ανακαλεί θεοφάνειες προτύπων διαλεκτικής σχέσης κτιστού και άκτιστου.
Ο Τρεις Ιεράρχες ήταν ασυμβίβαστοι με το κακό γι’ αυτό και πολεμήθηκαν από τον κόσμο που σχετικοποιεί την αρετή και το «αληθεύειν» και αρνείται την παιδαγωγική μίμηση ενός διαγενεαλογικού προτύπου. Συμβιβασμοί αρετής με συντεχνιακό ή ατομικό συμφέρον αποδομούν διαχρονικές και πανανθρώπινες ασυνείδητες παραδοχές περί αγαθού. Τον Άγιο Ιωάννη το Χρυσόστομο τον εμπόδισαν να ιδρύσει νοσοκομείο για τους λεπρούς. Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος εναντιώθηκε στην αιρετική διδασκαλία του Αρείου (μονοφυσιτισμός) που ήταν απόκλιση από τη μια Αλήθεια η οποία ένωνε τους ανθρώπους, αλλά είχε και συνέπεια για τη λύτρωσή τους. Προτιμούσαν να χάσουν τη θέση τους και τη ζωή τους παρά να συμβιβαστούν σε θέματα πίστης και αξιών της ζωής.
Υπάρχουν πολλοί συμβολισμοί για να διδάξουν ανώτερα ιδανικά για τον άνθρωπο. Και πάλι επικαλούμαστε ως παράδειγμα τις Καρυάτιδες της Αμφίπολης. Είναι οι κόρες που έχουν σχέση με τη θεά Αφροδίτη, εκπρόσωπο της αθωότητας. Είναι αυτές που κρατούν με το κεφάλι τους το θριγκό, δηλαδή το επάνω μέρος των αρχαίων ναών για να μην πέσουν. Η εικονογραφία των Τριών Ιεραρχών έχει ένα συμβολισμό με ουσία. Α) Στο πάνω μέρος της κεφαλής τους έχουν ένα φωτοστέφανο, που σημαίνει ότι η Εκκλησία τους ανέδειξε αγίους, το Άγιο Πνεύμα συνέργησε στην πνευματική τους προκοπή, η ταπείνωσή τους νίκησε το διχαστικό εγώ και έγιναν ξεχωριστοί για την ενάρετη ζωή τους. Έτσι, λυτρώθηκαν από τα πάθη, καθαρίστηκαν από κάθε κακία, έγιναν συγχωρητικοί και γι’ αυτό ονομάστηκαν φίλοι του Θεού. Αυτό το φωτοστέφανο τους κάνει «ακαθαίρετους πύργους της Εκκλησίας», όπως τους αποκαλεί ο ψαλμωδός. Β) Στους βυζαντινούς ναούς, εικονογραφικά, οι Τρεις Ιεράρχες δεν τοποθετούνται σε οποιαδήποτε μέρη του ναού, αλλά στις τοιχογραφίες του ιερού Βήματος, ως πρότυπα Χριστού, ως «φωστήρες», «αστέρες πολύφωτοι» και ως διδάσκαλους της «τρισηλίου θεότητος» για να διδάσκουν το «μυστήριο» της πνευματικής τελείωσης και του ανθρωπισμού.
Ο Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος σημειώνει ότι «η παιδεία ξεριζώνει από τον άνθρωπο τις κακές επιθυμίες, τη ραθυμία, το πάθος για τα υλικά αγαθά και αυτή είναι που αναμορφώνει την ψυχή και κάνει αγία την ψυχή με το Άγιο Πνεύμα». Η διδασκαλία των Τριών Ιεραρχών διαγενεαλογικά παραδίδεται για αναστοχασμό και δεν εξαντλείται σε μια ετήσια γιορτή εθιμοτυπική, αλλά με τη συνείδηση ότι προβάλλονται μέσα απ’ αυτήν οικουμενικές αξίες που εκπολιτίζουν τον άνθρωπο, σε μια εποχή όπου ο άνθρωπος υφίσταται κρίση ταυτότητας και «πολιτισμικό σοκ». Ένα μάθημα θρησκειολογίας στην παιδική ηλικία (από την Γ΄ Δημοτικού) θα προκαλέσει πολιτισμικό σοκ όταν τα παιδιά καλούνται να αφομοιώσουν ακόμη και με το νου, ως το δυνητικό στοιχείο αγωγής, ταυτόχρονα, πολλά πολιτισμικά πρότυπα. Ο νους για την ψυχολογία των Τριών Ιεραρχών δεν είναι αποκλεισμένος από τις άλλες λειτουργίες της ψυχής. Για την εγελιανή εσχατολογία η υποκειμενικότητα μιας θρησκείας που συνδιαμορφώνει τη συνείδηση γίνεται υποκειμενικότητα και της νόησης. Αλλά, όπως σημειώνει ο Κάρλ Λέβιτ, όταν κανείς πραγματεύεται την αλήθεια του Χριστιανισμού, όπως άλλες θρησκείες, μόνον υποκειμενικά και ιστορικά, εξωτερικά, «τότε “το άλας εμωράνθη”, και ό,τι απομένει είναι μόνον ένας σκεπτικιστικός “διαφωτισμός” και η υπεροπτική κενότητα των μορφωμένων που δεν μπορούν να είναι δάσκαλοι του λαού»[4]. Ο κάθε λόγος διοχετεύεται στην οικολογία της ψυχής. Ο πολυσπερματικός, πολυδυναμικός λόγος πολλών θρησκειών σε μικρή ηλικία αποδυναμώνει την ισχύ μιας Αλήθειας που διαμορφώνει συνείδηση από ένα ηθογράφημα και νόημα ουσιωδών αξιών, όπως της ελευθερίας, της ισότητας, της δικαιοσύνης κ.ά., που αξιώνουν στους καιρούς μας διακριτή θέση στην πολυπολιτισμικότητα και διαπολιτισμικότητα της Ευρώπης.
Η πολυπολιτισμικότητα, ως παράθεση σε αδιαμόρφωτες ψυχές διαφόρων θρησκευτικών ή πολιτισμικών ιδεών και γνώσεων δεν μπορεί να διαμορφώσει ούτε πολιτισμική συνείδηση και ταυτότητα, ούτε θρησκευτική. Η σχιζοφρένεια, δηλαδή η διάσπαση της ταυτότητας και η απώλειά της, φαίνεται σαν πολιτιστική ασθένεια, η περισσότερο ολέθρια και καταστρεπτική[5]. Η δυναμική ενός γηγενούς και ιστορικού πολιτισμού με τις πανανθρώπινες αξίες του αξιοποιείται με τη διαμόρφωση ταυτότητας των πολιτών του. Έτσι, διαμορφώνεται η εσωτερική του συνοχή αλλά και η προοπτική του στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ή μήπως η Ευρώπη δεν εμποτίστηκε και δεν δομήθηκε στους αξιακούς πανευρωπαϊκούς – οικουμενικούς - άξονες του Χριστιανισμού οι οποίοι συνιστούν συγκριτικούς καθρέπτες πολιτισμού από άλλες μορφές συνείδησης (τζιχαντιστών ή άλλων); Ωστόσο, δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι η βασιζόμενη στο Κοράνι, ανοχή συνιστά τον κανόνα για το πώς θα διαμορφώνεται η στάση και η συμπεριφορά των Μουσουλμάνων έναντι των λαών της Βίβλου, Χριστιανών και Εβραίων.
Η φόρτωση στο νου, χύμα, αδιάκριτων πολυπολιτισμικά και προσθετικά πολιτιστικών στοιχείων, σε παιδιά χωρίς αφαιρετική σκέψη, σημαίνει και εύκολη εκφόρτωση διαγενεαλογικών προτύπων συμπεριφοράς μιας διαχρονικής κουλτούρας που εμπειρικά διακράτησαν ήθη και οράματα με τους αγώνες για την πίστη και την πατρίδα. Δεν θα υπήρχαν σήμερα τα οικονομικά δυσβάστακτα μνημόνια των δανειστών αν είχαν αξιοποιηθεί μνημόνια αγωγής αξιών και ήθους που διαθέτει η πλούσια γηγενής κουλτούρα μας από την ελληνική φιλοσοφία και την Ορθοδοξία, ως «πολιτιστικά αντι-μνημόνια».
Οι Τρεις Ιεράρχες από γενιά σε γενιά με την επιστήμη και την αγιότητά τους, με τη συνέπεια λόγων και έργων, προστατεύουν την αρμονία γνώσης και αρετής και γίνονται οικουμενικοί διδάσκαλοι γιατί η ταπείνωση, η σοφία και η αγάπη τους μοιάζει με την Αλήθεια που δεν παγιδεύεται στο χωρόχρονο που έρχεται και παρέρχεται. Ο Μέγας Βασίλειος εξιστορεί ένα γεγονός όπου ένας φιλόσοφος ταξιδεύει για την Αίγυπτο και τον ρωτά ο γιός του τι δώρο θα ήθελε να του προσφέρει όταν επιστρέψει. Και ο πατέρας φιλόσοφος του απαντά: όποια αρετή αποκτήσεις στο διάστημα που θα απουσιάζω θα είναι εφόδιο για όλη σου τη ζωή.
Κάθε «μνήμη», κάθε μνημείο είναι επίτευγμα σημαίνοντος κάλλους, εικόνα αναγωγής κουλτούρας. Παραπέμπει σε ανάκληση μνήμης ενός αιωνόβιου πολιτισμού που δεν είναι απολίθωμα, αλλά μια ζωντανή αναγωγή σε Αλήθεια ζωής. Κάθε αρχαιολογική επίπονη ανασκαφή, κάθε μνήμη κληρονομική με τα πρότυπά της, δεν είναι μόνο απλή ανακάλυψη και προβολή για εκμετάλλευση και επιφανειακή γιορτή, αλλά και πρόκληση για διερεύνηση αυτών που σημαίνει, όταν αυτά εκπηγάζουν από μια κουλτούρα, από ένα πνεύμα που διδάσκει και παιδαγωγεί, οικουμενικά, επί αιώνες.
[1] PG, 31, 1145 C.
[2] PG, 35, 880 C.
[3] PG, 91, 765 D.
[4] Λέβιτ Καρλ, Απόν τον Χέγκελ στον Νίτσε, τομ. Α΄, μετάφραση Γεωργία Αποστολοπούλου, εκδ. «Γνώση», Αθήνα 1987, σ. 73.
[5] Barbe Philippe, L’ anti-choc des civilizations, Edition de l’ aube, 2006, p. 79.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου