Στα χρόνια του Ιουλιανού του Παραβάτη, όταν το Βυζάντιο κήρυξε τον
πόλεμο στην Περσία, ο Ιουλιανός πέρασε με τον στρατό του από την
Καισαρεία. Τότε διέταξε να φορολογήσουν όλη την επαρχία και τα χρήματα
αυτά θα τα έπαιρνε επιστρέφοντας για την Κωνσταντινουπολη. Ετσι, οι
κάτοικοι αναγκάσθηκαν να δώσουν ό,τι είχε ο καθένας χρυσαφικά νομίσματα
κ.λπ. Όμως ο Ιουλιανός σκοτώθηκε άδοξα σε μια μάχη στον πόλεμο με τους
Πέρσες, έτσι δεν ξαναπέρασε ποτέ από την Καισάρεια. Τότε ο Αγιος Βασίλης
έδωσε εντολή και από τα μαζεμένα χρυσαφικά τα μισά να δοθούν στους
φτωχούς, ένα μικρό μέρος κράτησε για τις ανάγκες των ιδρυμάτων της
Βασιλειάδος , και τα υπόλοιπα τα μοίρασε στους κατοίκους με ένα
πρωτότυπο τρόπο: έδωσε εντολή να ζυμώσουν ψωμιά και σε κάθε ψωμί, έβαλε
από ένα νόμισμα ή χρυσαφικό μέσα, κατόπιν τα μοίρασε στα σπίτια, έτσι
τρώγοντας οι κάτοικοι τα ψωμιά όλο και κάτι έβρισκαν μέσα. Έτσι,
γεννήθηκε το έθιμο της πίτας που ονομάσθηκε βασιλόπιτα.
http://www.saint.gr/1/saint.aspx
Η αναζήτησή μας για τις ρίζες του εθίμου της βασιλόπιτας, μας
οδηγεί πίσω, στην αρχαιότητα, στις προσφορές άρτου ή και μελιπήκτων των
αρχαίων ημών προγόνων, προς τους θεούς, κατά τη διάρκεια εορτών.
Αναφέρει ο λαογράφος Φίλιππος Βρετάκος ("Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των"):
"Οι πρόγονοί μας εις την αρχαιότητα κατά τας μεγάλας αγροτικάς εορτάς προσέφερον εις τους θεούς, ως απαρχήν, έναν άρτον.
Επί παραδείγματι κατά την εορτήν του θερισμού, που ελέγετο Θαλύσια και
ήτο αφιερωμένη εις την Δήμητρα, κατασκευάζετο από το νέον σιτάρι ένας
μεγάλος εορταστικός άρτος (ένα καρβέλι), που ελέγετο "Θαλύσιος άρτος", κατά δε την προς τιμήν Απόλλωνος εορτήν των Θαργηλίων εψήνετο, κατά το έθιμον,ο "θάργηλος άρτος".
Ο γνωστός λαογράφος, Δημήτριος Λουκάτος,
έχοντας ερευνήσει εκτενώς το έθιμο τούτο, μας παρέχει αναλυτικές
πληροφορίες στα συγγράμματά του. Ένα ενδιαφέρον σχετικό απόσπασμα από το
βιβλίο του "Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών" είναι το παρακάτω:
Επιπλέον, ο Γ.Α.Μέγας ("Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας"), παρατηρεί:
"[...] Έτσι το κομμάτι του σπιτιού, που κόβεται αμέσως μετά το κομμάτι του αγίου Βασιλείου, πιθανώς είναι προσφορά προς το "στοιχειό του σπιτιού",
τον αγαθό δαίμονα που, κατά την κοινή πίστη, κατοικείθ στο σπίτι και το
προστατεύει εμφανιζόμενος στους ενοίκους με τη μορφή φιδιού, όπως ο
"Αγαθός Δαίμων", δηλαδή "ο οίκουρος όφις" των αρχαίων.(*βλ.Ν.Γ.Πολίτη,
"Παραδόσεις")."
Και πάμε στο Νικόλαο Πολίτη (Παραδόσεις, τόμος Β'):
"[...] Στη Ζάκυνθο έβαζαν άλλοτε
ψωμί στην τρύπα όπου κατοικούσε το φίδι του σπιτιού κι όταν εμφανιζόταν,
του πρόσφεραν ψωμί και σταφίδες. Τέτοιου είδους προσφορές στο στοιχειό του σπιτιού πρέπει να γίνονταν συνήθως την Πρωτοχρονιά,
και μετεξέλιξη του εθίμου είναι το μοίρασμα της βασιλόπιτας, όπου το
πρώτο κομμάτι, "του σπιτιού", προοριζόταν μάλλον για το στοιχειό "του
σπιτιού".[...] Στη Χίο, την εποχή του Αλλάτιου, ο οικοδεσποτης τριγύριζε
όλο το σπίτι τα χαράματα της Πρωτοχρονιάς κρατώντας ένα καλάθι με
γλυκά, φρούτα και ψωμιά, και τα σκορπούσε παντού μουρμουρίζοντας ευχές
για την ευημερία του σπιτιού και των ενοίκων. Ο Ν.Γ.Π. αναφέρει ακόμη τα εξής σύγχρονά του έθιμα:
"Σήμερον εις το χωρίον Πυργί της Χίου συνηθίζονται επίσης την πρώτη του έτους τοιαύτα καταχύσματα
(οσπρίων, ρωδίων και των τοιούτων), αλλά ραίνει δια τούτων τον οίκον
και τους εν αυτώ μετά την Θείαν Λειτουργίαν εις των του οίκου διελθών
την νύκτα εν άλλη συγγενική οικία. Και αλλαχού δε της Ελλάδος
συνηθίζονται τα καταχύσματα κατά την πρώτην του έτους. Εις
τινα δε χωρία της Κύπρου την παραμονήν θέτουσιν εκ του εσπερινού των
δείπνου το πρώτον πινάκιον και οίνον και βαλάντιον χρημάτων εις την
αποθήκην του άρτου, την καλουμένην "κοφινίαν" ' αλλά την αρχαϊκοτάτην
ταύτην θυσίαν, λησμονήσαντες τον εν αρχή σκοπόν αυτής, περιβάλλουσι δια
χριστιανικού περιβλήματος, λέγοντες ότι την προσφέρουσιν εις τον
εορταζόμενον κατά την ημέραν εκείνην άγιον Βασίλειον,
δια να φάγη και ευλογήση το βαλάντιον του οικοδεσπότου. Αλλά τον
προορισμόν της θυσίας δεν ελησμόνησαν οι Λέριοι ων αι γυναίκες
συνηθίζουσι την εσπέραν της παραμονής της πρώτης Σεπτεμβρίου, της αρχής
του θρησκευτικού έτους να παραθέτωσι τράπεζαν εστρωμένην εν τω μέσω της
αιθούσης, και επ'αυτής πινάκια γλυκισμάτων "δια να φάγη τη νύκτα το
στοιχειό του σπιτιού" ως λέγουσιν.""
Συνεχίζει ο Γεώργιος Μέγας ("Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας"): "Ως "προσφορά"
προς κάποια άλλα πνεύματα, τις "ψυχές των νεκρών" (που τις ημέρες του
δωδεκαημέρου, όπως πιστεύεται, επιστρέφουν στον τόπο όπου κατοικούσαν
πριν κατέβουν στον Άδη), πρέπει να θεωρηθούν και τα "πολυσπόρια", τα οποία σε πολλές περιοχές της Ελλάδας δε λείπουν από το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι,
μολονότι η σημασία τους δεν είναι, σ'αυτήν την περίπτωση, συνειδητή στο
λαό' γι'αυτόν το λόγο θεωρήθηκαν -λανθασμένα- ως προσφορά προς τον άγιο
Βασίλειο, ως κόλλυβα τ' αϊ-Βασίλη
και συνδέθηκαν με δεισιδαιμονικούς φόβους και μαγικές ενέργειες. Π.χ.
στην Κύθνο την παραμονή του αγίου Βασιλείου τρώγουν σιτάρι βρασμένο με
μέλι και στην Απείρανθο της Νάξου "χίλια
φαγιά νά'χουνε, βάζουνε και μεαριά στο τραπέζι και τρώνε: καλαμπόκι,
σιτάρι και φασούλια μαζί μαγειρεμένα. Πρέπει να φάνε, γιατ' αλλιώς αν δε
φάνε, πιάνει ψείρα το γέννημά τους".
Στην Κύπρο βράζουν εκλεκτό σιτάρι και το αναμειγνύουν με αμύγδαλα, σταφίδες, σπειριά ροδιών, κανέλα και ζάχαρη' κάνουν τα "κόλλυφα τ'αϊ-Βασιλείου (τα βασιλούδια)"
κι αφού γεμίσουν ένα δίσκο με αυτά και βάλουν επάνω τη βασιλόπιτα με
μια μικρή αναμμένη λαμπάδα επάνω της, τον τοποθετούν κάτω απ'το
εικονοστάσι του σπιτιού. Στη Σκόπελο της Θράκης όλοι όσοι κάθονται στο
τραπέζι παίρνουν στα χέρια τους κόλλυβα απ'το πιάτο, τα πετούν ψηλά προς
την πόρτα του σπιτιού και λένε: "Όσα
κ'κια ρίχνω, τόσ' αμάξια στάρ' να μου δωσ' ο καινούριος χρόνος. Ο
καινούριος χρόνος βοήθεια! Όσα κ'κια στη φούχτα, τόσες αγελάδες, τόσα
πρόβατα κ.τ.λ."."
Και επανερχόμενοι στη βασιλόπιτα και στην προέλευσή της, να μην
παραλείψω να αναφέρω ότι το έθιμο τούτο συνδέεται και με τα τελούμενα
κατά την εορτή των Κρονίων (Σατουρναλίων) στη Ρώμη "οπόθεν
προήλθε παρά τοις Φράγκοις και η συνήθεια να παρασκευάζουν πίτταν με
νόμισμα μέσα και να ανακηρύσσουν βασιλέα της βραδυάς τον ευρίσκοντα αυτό
εις το κομμάτι του. Ετίθετο δε και ένα φασόλι εντός της πίττας και
όποιος το εύρισκε ανεφωνείτο φασουλοβασιλιάς. Κατά τα Σατουρνάλια
προσεφέροντο νως δώρα καρποί και πλακούντες εντός χρυσών φύλλων ή
στολίσματα με νομίσματα χρυσά. Υπάρχει όμως και μια θρησκευτική
παράδοσις σχετική με την προέλευση του εθίμου της βασιλόπιττας...
("Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου")
Όπως επίσης αναφέρει το παραπάνω λεξικό, η βασιλόπιτα παρασκευάζεται
κυρίως από αλεύρι, αυγά, ζάχαρη, γάλα, αναλόγως τους είδους, και είναι
φουσκωτή, αφράτη και γλυκειά. Σε όλες τις βασιλόπιτες τίθεται μέσα νόμισμα
χρυσό κωνσταντινάτο, αργυρό ή και χάλικινο, αναλόγως του πλούτου της
οικογενείας και, επιλέον, σε πολλές επαρχίες της Ελλάδος βάζουν μέσα ένα κομματάκι άχυρο, ένα κομματάκι κλήματος αμπέλου και κλώνου ελιάς κι αλλού στεφάνι ξύλινο μικρό (μικρογραφία μάνδρας)
και όποιος βρει κάποιο από τούτα θα είναι τυχερός στα σπαρτά, στον
ελαιόκαρπο, στο κρασί και ούτω καθ'εξής. Με σειρά αποφλοιωμένων
αμυγδάλων επί της επιφανείας της βασιλόπιτας συνηθίζεται να αναγράφεται η
αρίθμηση του νέου έτους.
Για το νόμισμα αυτό, αναφέρει ο Δημήτριος Λουκάτος ("Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών"):
Κι αν και υπάρχουν πλήθος ακόμη έθιμα ανα την Ελλάδα σχετικά με τη βασιλόπιτα, θα κλείσω με την καταγραφή του Κώστα Καραπατάκη, στο "Α' Συμπόσιον Ποντιακής Λαογραφίας, Αθήναι 12-15.6.1981":
Καλή χρονιά, με υγεία, αγάπη και φώτιση!
http://firiki.pblogs.gr/tags/basilopita-gr.html
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου