(Το κείμενο γράφτηκε γύρω στο 1910.)
Του Αγίου Νικολάου Βελιμίροβιτς (1880-1956)
Ο Nietzsche (N.) και ο Dostojewski (D.) είναι σύγχρονοι μας, αν και οι δυο βρίσκονται στον τάφο. Ο Ν. βρίσκεται εδώ και δέκα χρόνια, ο D. εδώ και τριάντα χρόνια στον τάφο. Είναι δικοί μας τόσο χρονικά, όσο και πνευματικά, στο επίπεδο των ιδεών. Δεν τους ονομάζω δικούς μας επειδή είναι οι πνευματικοί μας ηγέτες, ή επειδή εμείς είμαστε μαθητές και ακόλουθοι τους. Όχι γι’ αυτό, αλλά επειδή είναι οι πιο εξέχοντες αντιπρόσωποι των πνευματικών τάσεων και ρευμάτων της εποχής μας. Και οι δυο τους είναι ποιητές-στοχαστές, αν και ο ένας δεν είναι ούτε ποιητής, ούτε στοχαστής με τη συμβατική έννοια του όρου. Είναι επαναστατικοί και ως ποιητές και ως στοχαστές. δημιούργησαν ιδιαίτερο στιλ, ιδιαίτερες μορφές λογοτεχνίας, με ιδιαίτερο περιεχόμενο. Το στιλ, η μορφή και το περιεχόμενο της ποίησης τους αποτελεί επανάσταση της ευρωπαϊκής και ρωσικής λογοτεχνίας της σύγχρονης εποχής. Ως στοχαστές, ο Nietzsche και ο Dostojewski δεν είναι μεταφυσικοί, αλλά ηθικοί, καθορίζουν ηθικές αξίες, είναι δημιουργοί νέων ηθικών ιδεωδών. Το ιδεώδες του Nietzsche είναι ο υπεράνθρωπος, του Dostojewski ο καθολικός άνθρωπος. Ας παρακολουθήσουμε λοιπόν κοντά τα δυο αυτά ιδεώδη.
Ο Ν. ανυψώνει το δικό του ιδεώδες εξολοκλήρου πάνω από το πλαίσιο της ηθικής. Το ιδεώδες του δεν είναι ένας καλός άνθρωπος, αλλά ένας δυνατός άνθρωπος. Στη «Γενεαλογία της ηθικής», ο Ν. προσδίδει στον όρο bonus (καλός) τη σημασία «μαχητικός», όπως ήταν η αρχική σημασία στην αρχαία Ρώμη.
Καλός άνθρωπος είναι ένα γενικά αποδεκτό ηθικό ιδεώδες. Καλός είναι εκείνος που υποτάσσεται όσο το δυνατό πιο συνειδητά και σχολαστικά στους καθολικά αποδεκτούς ηθικούς νόμους. Ο δυνατός άνθρωπος του Ν, όχι μόνο δεν επιδεικνύει κάποια ευσυνειδησία και σχολαστικότητα ως προς τους καθολικά αποδεκτούς ηθικούς νόμους, αλλά το αντίθετο, επιδεικνύει απόλυτη περιφρόνηση και άγνοια προς αυτούς. Και όσο πιο μεγάλη η περιφρόνηση αυτού του δυνατού ανθρώπου προς τους ηθικούς νόμους της ανθρώπινης κοινωνίας, τοσο πιο πολύ αξίζει την ονομασία υπεράνθρωπος-τόσο πιο κοντά βρίσκεται στο ιδεώδες. Ο υπεράνθρωπος περιέχει τρεις αρνήσεις: άρνηση της ηθικής, άρνηση των ανθρώπων και άρνηση του εαυτού του.
Ο υπεράνθρωπος αρνείται την ηθική, επειδή με τη βοήθεια της ηθικής κρατιούνται στη ζωή «πολλοί-υπερβολικά πολλοί», που έχουν αυξηθεί τόσο, ώστε έγιναν «ασθένεια της γης», ώστε η γη να βρωμάει από αυτό. Η ηθική δεν είναι για τον υπεράνθρωπο τίποτε άλλο παρά η υπεράσπιση και προστασία εκείνων των υπερβολικά πολλών, που δεν έχουν τη δύναμη να υπερασπιστούν και να προστατεύσουν τον εαυτό τους. Η ηθική είναι ο περιορισμός της προσωπικής δυνάμεως και καταπολέμηση της «βούλησης για δύναμη». Η ηθική είναι ισοπέδωση και παραχώρηση. Η ηθική εξισώνει δύναμη και αδυναμία, η ηθική απαιτεί από τον δυνατό παραχωρήσεις, περιορισμό και αυτοθυσία προς όφελος του αδύναμου. Όλα αυτά συγκρούονται με την αρχή «βούληση για δύναμη», και παρεμποδίζει τη δημιουργία και ανάπτυξη του ισχυρού ανθρώπου, του υπερανθρώπου. Με ένα λόγο, ο υπεράνθρωπος είναι εναντίον της ηθικής, επειδή η ηθική είναι εναντίον του, ο υπεράνθρωπος αρνείται την ηθική, επειδή η ηθική αρνείται αυτόν.
Ο υπεράνθρωπος αρνείται περαιτέρω τους ανθρώπους. Πρέπει να κατακτήσει κανείς και να καταπατήσει τους ανθρώπους, καθώς αυτοί δεν είναι ο σκοπός, παρά μόνο το μέσο της ζωής πάνω στη γη. Είναι μέσο, είναι η γέφυρα με την οποία φτάνει κανείς στον υπεράνθρωπο. Οι άνθρωποι είναι ένα αριθμητικό μέγεθος, αριθμητική δύναμη, τη διατήρηση της οποίας εγγυάται η ηθική. Αυτή η αριθμητική δύναμη πρέπει να κατακτηθεί και να καταπατηθεί, αφού στην ουσία της δεν είναι κάποιο μέγεθος που εντυπωσιάζει. Το μέγεθος που εντυπωσιάζει είναι η μονάδα, μια ισχυρή και δυνατή μονάδα. Μεγάλος είναι ο άνθρωπος, ο οποίος στη σχέση του με τους άλλους ανθρώπους, εκδηλώνει δύναμη, όχι αγάπη. Μεγάλος είναι εκείνος που αρνείται όλους τους ανθρώπους κάτω και γύρω από αυτόν.
Τέλος, ο υπεράνθρωπος αρνείται τον εαυτό του. Ο Ζαρατούστρα επιθυμεί να κατατροπώνει και να επιβιώνει ως προς τον εαυτό του κάθε μέρα. Αρνείται δηλαδή κάθε μέρα τον εαυτό του, για να μπορεί έτσι να υψώνεται πάνω από τον εαυτό του. Ο υπεράνθρωπος αρνείται αμείλικτα τον εαυτό του ιδιαιτέρως όταν θέλει να αρνηθεί τον άνθρωπο μέσα του, όταν παρατηρήσει «αδυναμία» μέσα του, δηλαδή στοργή προς τους ανθρώπους, αγάπη ή οίκτο προς τους ανθρώπους, και επιθυμία για τους ανθρώπους και την παρέα τους.
Ο Nietzsche αρνείται την κυρίαρχη ηθική, την ηθική αγάπης και δικαιοσύνης, ως επιζήμια για τους ισχυρούς ανθρώπους, και ως επιβεβλημένη από τους αδύναμους. Αυτή η σημερινή, ευρωπαϊκή ηθική, δεν κυριαρχούσε ανέκαθεν στον κόσμο. Η σημερινή, ευρωπαϊκή ηθική, είναι μια «ηθική των δούλων», η οποία ήρθε στη ζωή, όταν ταπεινώθηκε και καταστράφηκε μια καλύτερη ηθική, -η «ηθική των αρχόντων». Αυτή η αρχοντική ηθική υπήρχε τον παλιό καιρό, στις «ευγενείς ράτσες», στις οποίες ο Ν. συμπεριλαμβάνει τον κόσμο των ομηρικών επών, των γερμανικών Nibelungen, των σκανδιναβικών Βίκινγκ, και της αρχαίας Ρώμης-η Ρώμη βρίσκεται στην πρώτη και πιο εξέχουσα θέση. Η ηθική αυτή δεν ξεχνούσε τον θεμελιώδη ψυχικό τόνο των ευγενών ρατσών. Τον θεμελιώδη αυτόν τόνο της ψυχής τους αποτελούσε το ξανθό κτήνος (blonde Bestie), πάντα πρόθυμο για «θήραμα και νίκη». Ο Ν. θέλει να πει, πως οι αρχαίες αυτές, ευγενείς ράτσες, ζούσαν μια πιο πλήρη και ελεύθερη ζωή, με την έννοια πως τα φυσικά τους ένστικτα, που σε αυτούς ήταν κατά τον Ν. πολύ πιο ισχυρά και αποφασισμένα σε σύγκριση με τις μη ευγενείς, απολίτιστες ράτσες. Πως δηλαδή τα φυσικά τους ένστικτα δεν είχαν δευτερεύουσα σημασία κατά την εξίσωση με το πνεύμα, ούτε η κουλτούρα των ενστίκτων τους είχε μια τόσο ποταπή δόξα κατά την εξίσωση με την κουλτούρα του πνεύματος, όπως ήταν η περίπτωση με τις άλλες ράτσες και σε άλλες εποχές, όταν κυριαρχούσε η ηθική των δούλων.
Ισχυρή και ακαταμάχητη «βούληση για δύναμη» είχαν οι αρχαίοι Ρωμαίοι-βούληση για μάχη και νίκη, υποταγή των πιο αδύνατων και εξουσία επ’ αυτών. Το ένστικτο τους για κυριαρχία επί των άλλων λαών δια μέσου όλης της ιστορίας τους είχε παραμείνει ισχυρό και απεριόριστο. Αντίδραση εναντίον της αρχοντικής τους ηθικής εκδηλώθηκε σε μια ρωμαϊκή επαρχία-στην Ιουδαία, κηρύσσοντας την ηθική των δούλων. Ηθική των δούλων υπήρχε στους Εβραίους και κατά την περίοδο της Παλαιάς Διαθήκης, προ Χριστού. Ήταν μια ηθική των μικρών ανθρώπων, που ήταν πολλοί, ηθική ελέους και παραχωρήσεων και αυτοπεριορισμού και αυτοκαταστροφής της δυνάμεως. Στην Ρώμη ζούσε μια αρχοντική ράτσα, στην Ιουδαία μια δουλική. Με τους Εβραίους ξεκινά η «επανάσταση των δούλων» (Sklavenaufstand) στην ηθική. Η επανάσταση αυτή σκοπό είχε την καταστροφή της αρχοντικής ηθικής των «αριστοκρατικών ρατσών». Από αυτή την άποψη, η Ρώμη και η Ιουδαία αποτελούν αντίθετους πόλους. Το ρωμαϊκό πνεύμα και το ιουδαϊκό πνεύμα είναι δυο εντελώς αντίθετα πνεύματα. Η μάχη μεταξύ των δυο αυτών πνευμάτων, ή με άλλα λόγια, η μάχη μεταξύ Ρώμης και Ιουδαίας-είναι η ιστορία του κόσμου μέχρι σήμερα. Οι κυρίαρχοι πολεμούσαν στο όνομα του φυσικού τους δικαίου, δηλαδή στο όνομα της δύναμης, οι δε δούλοι στο όνομα του ελέους και στο όνομα της υπερβατικής, υπεργήινης, υπερφυσικής δικαιοσύνης. Οι δούλοι νίκησαν τους αφέντες, η Ιουδαία θριάμβευσε επί της Ρώμης. Η τελευταία όμως και αποφασιστική νίκη των δούλων επί των κυρίων επήλθε με τον Χριστό. Ο Χριστός απλώς αναζωπύρωσε και φανάτισε την επανάσταση των δούλων, δίνοντας της νέα τροφή. Η Εκκλησία του Χριστού, η οποία είχε κατόπιν οργανωθεί, είχε μόνο ένα στόχο: την καταστροφή της αρχοντικής ηθικής μέσα στον κόσμο. Αυτή πορεύτηκε θριαμβευτικά προς τον σκοπό αυτό, αν και οι Ρωμαίοι διεξήγαν στην αρχή μια απελπισμένη μάχη εναντίον της. Μικροί και ανίσχυροι άνθρωποι οργανώθηκαν εναντίον μεγάλων και ισχυρών. Αυτή ήταν σύμφωνα με τον Ν. μια πάλη αριστοκρατών ανθρώπων με τον λαό ή τους δούλους ή το κοπάδι. Με το πλήθος και τον φανατισμό τους νίκησαν. Στη θέση της αυτοκρατορικής Ρώμης ήρθε η Ρώμη των πληβείων, στη θέση του σπαθιού, που μέχρι τότε συμβόλιζε όλη την ηθική, ήρθε το κλαδάκι ελιάς. Η ήττα της αρχοντικής ηθικής πολύ σύντομα έπαψε να είναι η δυστυχία μόνο των Ρωμαίων. Μετά από λίγο απλώθηκε σε όλο τον κόσμο. Οι άρειοι λαοί της ακόμα απολίτιστης Ευρώπης, που ζούσαν στα δάση του Ρήνου και του Δούναβη, με την αρχοντική τους ηθική, ταΐζοντας μέχρι κορεσμού το «ξανθό κτήνος» μέσα τους, απέθεσαν εν τέλει τα αιματοβαμμένα τους όπλα ενώπιον του σταυρού, υιοθέτησαν την δουλική ηθική και άρχισαν να δαμάζουν το «ξανθό τους κτήνος». Ολόκληρη η Ευρώπη, και μαζί της ολόκληρος ο κόσμος γονάτισε ενώπιον του σταυρού, και με τον τρόπο αυτό μπήκε μέσα στη συνωμοσία κατά της αρχοντικής ηθικής.
Έτσι τελείωσε η πιο τρομακτική πάλη στην ιστορία του κόσμου, η πάλη για την επικράτηση μεταξύ των δυο ηθικών, της αρχοντικής ηθικής και της δουλικής ηθικής. Ο λαός νίκησε τους κυρίους του και κύρωσε την ηθική του. Με τον τρόπο αυτό άλλαξε η έννοια του καλού και του κακού σε ολόκληρο τον κόσμο. Η έννοια «καλός» δεν σημαίνει πια γενναίος και αγωνιστικός, όπως σήμαινε στην αρχή, αλλά υπάκουος, φιλειρηνικός και ταπεινός. Η έννοια «ηθική» σήμαινε κάποτε ισχύ, σήμερα σημαίνει αδυναμία. Ο άνθρωπος που ήταν κάποτε μεγαλειώδες και αιματηρό άγριο θηρίο, κατά τη διάρκεια της αρχοντικής ηθικής, έγινε σήμερα ένα εξημερωμένο, συνηθισμένο κατοικίδιο ζώο. Το λιοντάρι έχει δαμαστεί και μεταμορφωθεί σε πρόβατο. Η αρετή της εκδικητικότητας στράφηκε στο αντίθετο της, στην αρετή της μη εκδικητικότητας. Ο άνθρωπος «σκουλήκι», που έρπει, συγχωρεί, που δεν εκδικείται, που θυσιάζεται για τους άλλους, που εγκρατεύεται, που ανέχεται, αναδεικνύεται σήμερα σαν «Ziel und Spitze» (στόχος και κορυφή). Ένας τέτοιος άνθρωπος κατέστη σήμερα «νόημα της ιστορίας». Η σημερινή ζωή της ανθρωπότητας, και όλη η σημερινή κουλτούρα, ιδιαιτέρως η κουλτούρα της Ευρώπης, τείνει όλο και πιο πολύ στην πλήρη επίτευξη αυτού του σκοπού και πραγματοποίηση τέτοιου νοήματος της ιστορίας. Ολόκληρη η σύγχρονη ευρωπαϊκή κουλτούρα τείνει στο να κάνει τον άνθρωπο καλύτερο. «Και δεν υπάρχει αμφιβολία, ο άνθρωπος γίνεται όλο και καλύτερος», σκέφτεται ο Nietzsche. Και σύμφωνα με αυτόν, «εδώ ακριβώς βρίσκεται η μοίρα της Ευρώπης», καθώς με τη σύγχρονη, ευρωπαϊκή και πολιτισμική σημασία, καλύτερος σημαίνει «πιο εκλεπτυσμένος», «πιο καλόψυχος», «πιο έξυπνος», «πιο άνετος», «πιο μέτριος», «πιο αδιάφορος», «πιο κινέζικος», «πιο χριστιανικός». Ο Ν. λυπάται, καθώς βλέπει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος γίνεται όλο και καλύτερος με αυτή την έννοια. Και στην θλίψη του αυτή επιτίθεται βίαια σε όλους εκείνους που επιτρέπουν και υποστηρίζουν την πορεία των πραγμάτων, μαζί με την ηθική των πληβείων και των δούλων. Επιτίθεται ιδιαιτέρως στην χριστιανική Εκκλησία, ως οργάνωση δουλικής ηθικής par exellence. Επιτίθεται στους Άγγλους φιλοσόφους και ηθικιστές, οι οποίοι με τα συστήματα τους δικαιολόγησαν τη δουλοπρέπεια στην ιστορία και την ηθική. Ο Berkeley και o Spencer είναι εκτεθειμένοι στις επιθέσεις του Ν. περισσότερο από τους άλλους, καθώς αυτοί ήταν περισσότερο από τους άλλους συνήγοροι της τόσο μισητής γι’ αυτόν δουλοπρέπειας. Ο Ν. επιτίθεται στη σύγχρονη δημοκρατία και τον σοσιαλισμό, ως τέρας, το οποίο υποτίθεται ήρθε σε σύγκρουση με την Χριστιανική Εκκλησία, στην πραγματικότητα όμως πάει πιο μακριά από αυτήν ως προς την καταστροφή της αρχοντικής ηθικής, και στην μετατροπή του κόσμου σε δουλικό και στον εκχυδαϊσμό του. Η χριστιανική Εκκλησία είχε τουλάχιστο ένα άνθρωπο με αρχοντική ηθική, τον πάπα Borgia, ο οποίος καταπάτησε κάθε χριστιανική ηθική, η δημοκρατία όμως δεν είχε κανένα τέτοιο άνθρωπο. Δημοκρατία σημαίνει στην ουσία ταραχή και διαμαρτυρία και επανάσταση εναντίον της αρχοντικής ηθικής-επανάσταση των δούλων. Η πρώτη επανάσταση των δούλων ήταν στην Ιουδαία, τον παλιό καιρό, η δεύτερη στη Γαλλία, την εποχή της Επανάστασης. «Ποτέ άλλοτε δεν ακούστηκαν πάνω στη γη περισσότεροι πανηγυρισμοί και μεγαλύτερος θαυμασμός για την ταραχή!»-απ’ ότι την εποχή της γαλλικής επανάστασης, όταν είχε καταρρεύσει «και η τελευταία πολιτική ευγένεια» της Ευρώπης. Και εν μέσω αυτού του πανηγυρισμού και θαυμασμού, έγινε ό,τι πιο τρομακτικό και απρόσμενο (das Ungeheuerste und das Unerwartetste). Το αρχαίο ιδεώδες γονιμοποιημένο με ανήκουστη λάμψη εμφανίστηκε μπροστά στα μάτια και τη συνείδηση της ανθρωπότητας. Αυτό ήταν ο Ναπολέων, αυτή η «σύνθεση ανθρώπου και υπερανθρώπου». Ο Ναπολέων είναι ο μοναδικός άνθρωπος στην νεότερη ιστορία, πάνω στον οποίο ο Ν. μπορούσε να ακουμπήσει το βλέμμα του και την προσοχή του, χωρίς αποστροφή και αηδία. Ο Ναπολέων είναι το μόνο αρπακτικό πουλί ανάμεσα στα αρνιά. Και ο Ν. είναι με το μέρος των αρπακτικών εναντίον των αρνιών. Θεωρεί πως δεν πρέπει να το πάρουμε στραβά, που τα αρνιά θυμώνουν με τα αρπακτικά πουλιά, ούτε να το πάρουμε στραβά με τα κριάρια που παίρνουν τα αρνιά μαζί τους. Τα αρνιά μπορούν να πουν με το δίκιο τους: «Αυτά τα αρπακτικά πουλιά είναι κακά, και όσο κάποιος είναι λιγότερο αρπακτικό πουλί και περισσότερο το αντίθετο του, περισσότερο αρνί, είναι τόσο καλύτερος». Τα αρπακτικά μπορούν να απαντήσουν μόνο αυτό: «Εμείς δε θυμώνουμε καθόλου με αυτά τα καλά αρνιά, μάλλον τα αγαπάμε, τίποτα δεν είναι πιο νόστιμο από ένα τρυφερό αρνί». Συμπέρασμα: δεν μπορεί να απαιτηθεί από τη δύναμη να είναι αδυναμία, ούτε από την αδυναμία να είναι δύναμη. Ο καθένας πρέπει να μείνει αυτό που είναι.
Ο σημερινός άνθρωπος είναι πάνω στη γη η αδυναμία, και η ηθική του είναι απλώς προστασία της αδυναμίας. «Κουραστήκαμε από τον άνθρωπο» (Wir sind des Menschen müde), αναφωνεί ο Ν. στη «Γενεαλογία της Ηθικής», και στο μεταγενέστερο έργο του τον «Ζαρατούστρα», προσπαθεί να δημιουργήσει έναν νέο τύπο, ένα, για να το πούμε έτσι, ιδιαίτερο οργανισμό, υψωμένο πάνω από τον άνθρωπο και την ηθική.
Ήταν όμως λάθος αυτό που είπα, πως Ναπολέων ήταν ο μοναδικός άνθρωπος στην νεότερη ιστορία, στον οποίο ο Ν. μπορούσε να σταματήσει το βλέμμα του και να στρέψει την προσοχή του, χωρίς αηδία και σιχαμάρα. Υπήρξε ακόμα ένας άνθρωπος, τον οποίο ο Ν. έβλεπε με σεβασμό και θαυμασμό.-Ο Dostojewski. Ο Ν. λέει για τον εαυτό του, πως αυτός «für Dostojewski schwärmend» (είναι ενθουσιασμένος με τον D.). Στην επιστολή του προς τον Hippolyte Taine, o Nietzsche εκφράζει την αυστηρή του κριτική για τον Paul Bourget, λέγοντας πως «το πνεύμα του D. δεν αφήνει σε ησυχία αυτόν τον παριζιάνο μυθιστοριογράφο». Στο γράμμα προς τον Georg Brandes, o δημιουργός του υπερανθρώπου εκφράζεται ως εξής για τον Dostojewski: «Πιστεύω απόλυτα σε αυτά που λέτε για τον Dostojewski. Από την άλλη πλευρά, τον τιμώ ως το πιο πολύτιμο ψυχολογικό υλικό, το οποίο γνωρίζω-του είμαι ιδιαίτερα ευγνώμων, όσο και να αντιτίθεται στα ένστικτα μου» (Nietzsches Briefe, Insel-Verlag Leipzig, 1911).
Ο Dostojewski, που στην επιστολή προς τον τσάρο Αλέξανδρο Β’ υπέγραφε ως «πρώην κρατικός παραβάτης», που γεννήθηκε σε πτωχοκομείο, που βρέθηκε στο εκτελεστικό απόσπασμα, που έφερε δεσμά, που υπέφερε από την πείνα μαζί με την οικογένεια του, που έπασχε από επιληψία. Ο D., τον οποίο μια μέρα χειροκρότησε ολόκληρη η Μόσχα και ολόκληρη η Πετρούπολη τον συνόδευσε στον τάφο, -ο Dostojewski ήταν ο μεγαλύτερος μοντέρνος απόστολος εκείνης της ηθικής, την οποία ο Nietzsche αποκαλούσε δουλική, και ήταν ο δημιουργός ενός νέου ηθικού τύπου-του καθολικού ανθρώπου.
Ο D. αποκαλούσε τον Pushkin καθολικό άνθρωπο, αν και η ονομασία αυτή ταιριάζει πολύ περισσότερο σε αυτόν (στον D.). Η ισχυρή μεγαλοφυία του Dostojewski συγκέντρωνε γύρω της πολύ περισσότερες ανθρώπινες ψυχές, απ’ ότι η μεγαλοφυία του Pushkin. Οι μεγάλοι άνθρωποι είναι μέχρι απελπισίας είτε μονόπλευροι, είτε πολύπλευροι. Με άλλα λόγια: οι μεγάλοι άνθρωποι είναι είτε λιγνοί και ψηλοί, όπως ένας οβελίσκος, είτε πλατιοί και βαθιοί όπως η θάλασσα. Λιγνός και ψηλός ήταν ο Nietzsche, πλατύς και βαθύς ο Dostojewski. Όπως η ρωσική γη, έτσι πλατιά ήταν η ψυχή του Dostojewski, ακόμα καλύτερα, όπως ολόκληρη η γη, αυτός ο πλανήτης πάνω στον οποίο βρισκόμαστε. Δεν υπάρχει άνθρωπος πάνω στη γη, που δεν μπορεί να βρει τον εαυτό του στα έργα του Dostojewski. Και ο ίδιος ο Nietzsche έπρεπε να κοιταχθεί πάνω σε αυτή την βαθιά θάλασσα, και να δει τον εαυτό του,-αλλιώς δε θα είχε τέτοιο σεβασμό γι’ αυτόν τον Ρώσο Shakespeare, όπως ένας Γερμανός συγγραφέας ονομάζει τον Dostojewski(Otto Julius Bierbaum-Dostojewski, σελ. 6).
Nietzsche και Dostojewski β
(Το κείμενο γράφτηκε γύρω στο 1910.)
Του Αγίου Νικολάου Βελιμίροβιτς (1880-1956)
Το ιδεώδες του Nietzsche ήταν γνωστό στο πνεύμα του Dostojewski και πριν την εμφάνιση του «Ζαρατούστρα». Ο D. απεικόνισε ένα υπεράνθρωπο στη μορφή του Ρασκόλνικωφ (στο μυθιστόρημα «Έγκλημα και Τιμωρία»), ο οποίος έχει αδιάκοπα μπροστά στα μάτια του τον Ναπολέοντα, και που ζει με την πεποίθηση, πως στον μεγάλο άνθρωπο όλα επιτρέπονται, χωρίς αναφορά στην ηθική. Ο Ρασκόλνικωφ όμως είναι προϊόν του D., και ως τέτοιος δεν θα μπορούσε να παραμείνει μονόπλευρος άνθρωπος, όπως ήταν ο Ναπολέων, το ίνδαλμα του, καθώς ο Ναπολέων δεν μετενόησε ποτέ για το ανθρώπινο αίμα που χύθηκε, ο Ρασκόλνικωφ όμως μετανόησε: άφησε το αιματοβαμμένο τσεκούρι και πήγε στη φυλακή, στη Σιβηρία, με το Ευαγγέλιο στο χέρι και την μετάνοια στην ψυχή. Στην ψυχή του Ναπολέοντα και του Ζαρατούστρα δεν υπήρχε σχίσμα (raskol, ράσκολ), ενώ ο Ρασκόλνικωφ πήρε το όνομα του από την διχασμένη του ψυχή. Η ψυχή του δεν συμμετέχει πουθενά ολόκληρη, αλλά μόνο με το ένα της μέρος: εν μέρει βρίσκεται στο έγκλημα, εν μέρει στην μετάνοια. Ο D. δεν είχε σκοπό να δημιουργήσει ένα ιδανικό υπεράνθρωπο, αλλά να ανατάμει και να απεικονίσει πραγματικούς ανθρώπους, και να διακρίνει το καλό από το κακό σε αυτούς. Ο D. έψαχνε το ιδανικό μέσα στο πραγματικό, αναζητούσε τον χρυσό μέσα στις λάσπες, το μεγάλο στο τιποτένιο. Ο Belinsky είχε πει με αφορμή το νεανικό έργο του D. «Ταπεινοί και Καταφρονημένοι» τα εξής: «Τιμή και δόξα στον νεαρό ποιητή, του οποίου η μούσα αγαπά τους ανθρώπους στις σοφίτες και τα υπόγεια, και μιλά γι’ αυτούς, σε εκείνους που μένουν στα επίχρυσα παλάτια: κοίτα, και αυτοί είναι άνθρωποι, τα αδέλφια σας!» Τους φτωχούς ανθρώπους, τον Μακάριο Devushkin και την Βάρενκα, ο Ζαρατούστρα θα πατούσε σαν λάσπη, γιατί μέσα τους δε θα έβρισκε τη βία και την ισχύ και τα πολεμοχαρή ένστικτα και το ξανθό κτήνος. Ο D. όμως παραμέρισε τη λάσπη που κάλυπτε τους φτωχούς αυτούς ανθρώπους, αναποδογύρισε την ψυχή τους και την γύρισε προς το φως, ανέπτυξε όλες τις εισοχές και εξοχές της, και μέτρησε όλες τις πνιγμένες και κρυμμένες ταλαντώσεις της-και ο κόσμος θαύμασε την τόση λάμψη κάτω από τόση λάσπη. Έτσι, ο D. ως ασθενής, μπόρεσε να καταδείξει στον κόσμο ως χρυσό αυτό που θεωρούσε μόνο ως λάσπη, και αντιστρόφως, να καταδείξει ως λάσπη, αυτό που ο κόσμος είχε για καθαρό χρυσό. Ο κόσμος είχε για λάσπη τον Μακάριο Devushkin και την Βάρενκα και τον υπηρέτη των Καραμάζωφ Smerdjakov,- ο D. όμως άνοιξε τα μάτια του κόσμου, ώστε να δει τον χρυσό σε αυτή τη λάσπη. Ο κόσμος επίσης θεωρούσε τον λόρδο Beaconsfield (Benjamin Disraeli) ως ένα χρυσό άνθρωπο, που έλαμπε και επισκίαζε του καθενός τα μάτια, είτε με την στάση του, είτε με την εκλεπτυσμένη του διάνοια και αριστοκρατία του σαλονιού. Ο Dostojewski όμως εξέπληξε μια μέρα τον κόσμο, δημοσιεύοντας στην «Εφημερίδα» του, είναι μια απαίσια «piccola bestia» που ανακατεύει τους λαούς για να τους κάνει λεία της. Chef d‘ oeuvre (το μεγάλο του έργο) για τον λόρδο Beaconsfield είναι σύμφωνα με τον D. να προκαλέσει σφαγή στη Βουλγαρία. Το Ανατολικό Ζήτημα θα λυνόταν εύκολα, αν αυτή η «piccola bestia» δεν ενοχλούσε με τις ίντριγκες της. Τον λόρδο Beaconsfield δεν αγγίζουν τα δάκρυα και η σφαγή των βαλκάνιων αιχμαλώτων, τους οποίους οι Τούρκοι γδέρνουν. Στην Μόσχα είχαν προσφύγει πολλοί Σλάβοι αιχμάλωτοι. Ένα κοριτσάκι 8 χρονών έχανε συχνά τις αισθήσεις της, όταν θυμόταν πως οι Τσερκέζοι έγδερναν τον ακόμα ζωντανό πατέρα της. «Ω πολιτισμέ, ω Ευρώπη!»-αναφωνεί ο Dostojewski. «Ας είναι καταραμένος ο πολιτισμός, αν για την συντήρηση του είναι απαραίτητο το γδάρσιμο των ανθρώπων».
«Μπορεί ο άνθρωπος να ονειρεύεται την ευτυχία του που στηρίζεται στη δυστυχία των άλλων;»-διερωτάται ο Dostojewski. Και κατόπιν επιχειρηματολογεί:
«Τι είδους μπορεί να είναι η ευτυχία όταν θεμελιώνεται στην ξένη δυστυχία; Σκεφτείτε παρακαλώ, πως εσείς μόνοι σας κτίζετε την μοίρα της ανθρωπότητας, με τελικό σκοπό να ‘ευτυχίσουν οι άνθρωποι’, να τους δώσετε ειρήνη και γαλήνη. Και σκεφτείτε πως χάριν τούτου είναι απαραίτητο και αναπόφευκτο να βασανίσετε ένα μοναδικό ανθρώπινο ον, όχι κάποιο ιδιαίτερα προβεβλημένο…όχι τον Shakespear, αλλά κάποιον γέρο…Και μόνο αυτόν πρέπει να χτυπήσετε, να ατιμάσετε, να βασανίσετε, και πάνω στα δάκρυα αυτού του ατιμασμένου γέρου να κτίσετε το οικοδόμημα σας! Θα δεχτείτε να είστε ο αρχιτέκτονας ενός τέτοιου οικοδομήματος με αυτή τη συμφωνία;»
Ο υπεράνθρωπος του Ν. θα ειρωνευόταν κάθε μια από τις ερωτήσεις. Προ πάντων, δεν θα έκτιζε ποτέ το οικοδόμημα της ανθρώπινης ευτυχίας, αλλά μόνο της δικής του. Στο οικοδόμημα της προσωπικής του ευτυχίας, ο υπεράνθρωπος είναι διατεθειμένος να βάλει όποιο τούβλο ταιριάζει, είτε είναι ποτισμένο με δάκρυα είτε με αίμα, όχι μόνο ενός γέρου, αλλά αναρίθμητων ανθρώπων, ολόκληρου του ανθρώπινου κοπαδιού πάνω στη γη. Ο D. όμως απαντά στην ερώτηση αυτή με ένα αποφασιστικό «Όχι». Κατ’ αυτόν, κάθε ανθρώπινο ον πάνω στη γη έχει δικαίωμα υπάρξεως, και έχει κάπου στα βάθη της ψυχής του έστω και ένα κόκκο καλοσύνης και αρχοντιάς, ίσως κρυμμένο και καταχωνιασμένο, ένα μόνο κόκκο, που δικαιολογεί την ύπαρξη του. Για τον λόγο ο D. λέει: «Όλοι μας είμαστε καλοί άνθρωποι». Φαινόμαστε ο ένας στον άλλο κακοί, επειδή γνωριζόμαστε με κακό τρόπο και επιφανειακά. «Η τιμή και η ειλικρίνεια της κοινωνίας μας, όχι μόνο δεν τίθεται υπό αμφισβήτηση, αλλά χτυπά στο μάτι». Αυτό τόλμησε να πει ο D. για την ρωσική κοινωνία τότε, όταν αυτή θεωρούνταν από την πλειονότητα των Ρώσων συγγραφέων, ξεκινώντας από τον Χέρτσεν και τον Turgenjew, ως ένα πτώμα σε αποσύνθεση. Αυτός είδε εκείνο που οι άλλοι δεν μπορούσαν να δουν. Της έρευνας και αξιολόγησης των ανθρώπων εκ μέρους του δεν προηγήθηκε ούτε προκατάληψη, ούτε η ψυχρή χειρουργική αδιαφορία, αλλά αγάπη. Γνώριζε εκ των προτέρων, πως στην ψυχή του καθενός θα εύρισκε δυο αβύσσους, όπως και στην ψυχή των Καραμάζωφ. Όντας ικανός να διεισδύσει στην ξένη ψυχή όπως στη δική του, πήγαινε να μετρήσει και να συγκρίνει τις δυο αυτές αβύσσους, την άβυσσο της αρχοντιάς, και την άβυσσο του αποτρόπαιου, και να παραθέσει τις διαστάσεις τους. Εμείς φοβόμαστε τους ανθρώπους που μας περιβάλλουν: αν τους πλησιάζαμε και αν τους γνωρίζαμε, δε θα τους φοβόμασταν. Να γνωρίσεις σημαίνει να συγχωρήσεις. Οι σλαβόφιλοι και οι δυτικόφιλοι δεν χωνεύονταν, σαν δυο εχθρικά έθνη. Ο D. γνώριζε και τους δυο από κοντά, και ήξερε πόσο καλό βρισκόταν και στους μεν, και στους δε: πόση διάνοια, πόσο υψηλά ιδεώδη και πόσο πύρινο θαυμασμό γι’ αυτά, πόση διαθεσιμότητα για φιλανθρωπική δραστηριότητα και πόσο αυτοθυσία! Γι’ αυτό διερωτάτο με απορία: «Γιατί, έστω και αν τσακώνονται, δεν μπορούν ταυτόχρονα να αγαπηθούν;» Οι σλαβόφιλοι και οι δυτικόφιλοι δεν είχαν μεταξύ τους αγάπη λόγω της ακραίας και για το λόγο αυτό εσφαλμένης εκτίμησης της αξίας της Ρωσίας και της δυτικής Ευρώπης. Οι σλαβόφιλοι αρνιόντουσαν την αξία του δυτικού πολιτισμού και τη Δύση, δοξάζοντας τον ρωσικό λαό. Οι δυτικόφιλοι αντιθέτως, δόξαζαν ακούραστα τη Δύση και γελοιοποιούσαν χωρίς μέτρο τον ρωσικό λαό, σαν να είναι μια σκοτεινή, ημιβάρβαρη μάζα. Οι σλαβόφιλοι της Μόσχας ντύνονταν με τις φορεσιές των μουζίκων. Ο δυτικόφιλος πρίγκηπας Gagarin, παλιός ευγενής, έγινε τόσο Ευρωπαίος και ξέγινε από Ρώσος, ώστε ασπάστηκε τον καθολικισμό και έγινε Ιησουίτης. Για τον D. ήταν απεχθής, τόσο ο άμετρος δοξασμός της Ρωσίας, όσο και της Ευρώπης. Για ποιο πράγμα μεγαλύνουν οι σλαβόφιλοι τον ρωσικό λαό, όταν ο ίδιος ο ρωσικός λαός δεν μεγαλύνει τον εαυτό του, αλλά αισθανόμενος την ανεπάρκεια του, ησυχάζει και μετανοεί; «Ποτέ, ούτε ο πιο αχρείος από τον λαό-λέει ο Dostojewski-δεν μίλησε έτσι: «έτσι πρέπει να πράξει κανείς, όπως πράττω εγώ», αλλά αντιθέτως πάντα πίστευε πως ήταν κακό αυτό που κάνει αυτός, και πως υπάρχει κάτι πολύ καλύτερο από αυτόν και τα έργα του. Για ποιο πράγμα μεγαλύνουν οι δυτικόφιλοι τη Δύση, όταν ο πιο επιφανής άνθρωπος στη Δύση είναι ο λόρδος Beaconsfield, στο όνομα του οποίου γδέρνουν ζωντανούς ανθρώπους;» Και ο Dostojewski προσπαθεί να διακρίνει τις δυο αβύσσους στη Δύση και στη Ρωσία, με τον ίδιο τρόπο που διέκρινε μεταξύ τους στις ψυχές των μεμονωμένων ανθρώπων. Στη Δύση υπάρχει πολύ κουλτούρα και λίγος Χριστιανισμός, λίγο από το χριστιανικό, αδελφικό πνεύμα. Στην Ρωσία έχει πολύ περισσότερο Χριστιανισμό, και πολύ λιγότερη κουλτούρα. Η Δύση είναι μεγάλη ως προς την επιστήμη, αλλά μικρή ως προς την πίστη, η Ρωσία μεγάλη ως προς την πίστη και μικρή ως προς την επιστήμη. Η δυτική επιστήμη έφερε τον εγωισμό στον κόσμο, επειδή έφερε την αθεΐα. Ο λαός της Ρωσίας βλέπει την ιστορική του αποστολή στην «υπηρεσία του Χριστού» και ολόκληρης της ανθρωπότητας. Η Δύση αντιθέτως επιδιώκει να αποκτήσει λεία και κυριαρχία σε όλο τον κόσμο.
Αν ο Nietzsche μπορούσε να δει στη Δύση, αυτό που είδε ο Dostojewski, θα ήταν ευχαριστημένος. Ο Ν. όμως είδε στη δυτική Ευρώπη το ίδιο πράγμα που είδε ο D. στον ρωσικό λαό, δηλαδή ειρήνη και «»υπηρεσία στον Χριστό».
«Την επιστήμη και τίς χειροτεχνίες μπορούμε να τις προσλάβουμε από τη Δύση, αλλά όχι την πίστη, γιατί δεν την έχει», έλεγε ο D. Η δυτική Χριστιανοσύνη μηχανοποιήθηκε και μετατράπηκε σε ένα «βίαιο θεσμό», που θέλει να εξουσιάζει και όχι να υπηρετεί. Ο καθολικισμός, αντί να ανυψώνει τον άνθρωπο στο Θεό, κατέβασε το Θεό στη γη. Ο προτεσταντισμός δεν έχει τίποτα θετικό: το νόημα του βρίσκεται στη διαμαρτυρία, την άρνηση. Αν εξαφανιστεί αύριο ο καθολικισμός, θα εξαφανιστεί και ο προτεσταντισμός, καθώς δε θα έχει αφορμή και αντικείμενο διαμαρτυρίας. Ο καθολικισμός όμως δε θα εξαφανιστεί, αυτός ανανεώνεται, σύμφωνα με τον D., μέσα στον δυτικό σοσιαλισμό. Ο σοσιαλισμός, αυτός ο αθεϊστικός καθολικισμός, ρίχνεται στη μάχη με το ίδιο σύνθημα, με τον οποίο ρίχνεται ο πιστός καθολικισμός: «Fraternité ou la mort» (αδελφοσύνη ή θάνατος!). Ο σοσιαλισμός, με τον αθεϊσμό και τον εγωισμό του, θα αποτελειώσει τη διάλυση της Δύσεως, που ξεκίνησε ο καθολικισμός. «Στη Δύση, λέει ο D., την αλήθεια δεν κατέχει η χριστιανική Εκκλησία, αν και υπάρχουν ακόμα πολλοί Χριστιανοί, και δε θα εξαφανιστούν ποτέ.» Σύμφωνα με τον D., οι μεγάλοι Χριστιανοί είναι στη Δύση: Dickens, Schiller και η George Sand (αυτή η τελευταία «ήταν μια από τις πιο πλήρεις ομολογητές του Χριστού, χωρίς ούτε η ίδια να το ξέρει»). Η επίδραση τους όμως στη Δύση είναι μηδαμινή: πιο πολύ διαβάζονται και μνημονεύονται στην Ρωσία, παρά στη Δύση. Για το λόγο αυτό, ο D. προφητεύει μια κακή μοίρα για τη Δύση.
«Έρχεται στο προσκήνιο η τέταρτη κοινωνική στρώση, μιλά, χτυπά με βία τις πόρτες, και αν δεν της ανοίξουν, θα τις σπάσει. Αυτή η τέταρτη στρώση δε θέλει περασμένα ιδεώδη, απορρίπτει κάθε νόμο που υπήρξε μέχρι τώρα. Δεν συμβιβάζεται και δεν συναινεί, με υποστηρίγματα δε θα σώσετε το οικοδόμημα. Οι παραχωρήσεις απλώς την αναζωπυρώνουν-θέλει τα πάντα. Θα έρθει στο προσκήνιο κάτι, που κανένας δεν υποψιάζεται. Όλες αυτές οι βουλευτικές δημοκρατίες, όλες οι αστικές θεωρίες, όλα τα μαζεμένα πλούτη, οι τράπεζες, η επιστήμη, οι Εβραίοι-όλα αυτά θα κατακρημνιστούν στιγμιαία και άσκοπα, -ίσως εκτός των Εβραίων, οι οποίοι και τότε θα τα καταφέρουν…» «Όλα αυτά είναι κοντινά, μπρος στην πόρτα. Εσείς γελάτε;» «Μακάριοι όσοι γελούν!» «Και εγώ, μήπως εγώ χαίρομαι;»-διερωτάται με πικρία ο προφήτης.
Ο D. δεν μιλούσε από μίσος για την Ευρώπη, αλλά ακριβώς λόγω της αγάπης του γι’ αυτήν. «Σε όλους μας είναι αγαπητή η Ευρώπη όπως και η Ρωσία, μέσα σε αυτήν είναι η φυλή του Ιάφεθ, και η ιδέα μας είναι η συνένωση όλων των εθνών αυτής της φυλής, και ακόμα περισσότερο, μέχρι τον Σημ και τον Χαμ». «Η Δύση είναι η δεύτερη πατρίδα μας». Ο Ρώσος είναι στη Δύση σαν φιλοξενούμενος στο σπίτι του. Οι ευρωπαϊκοί λαοί βλέπουν με τρόμο τους Ρώσους. Ο φόβος τους οφείλεται σε διάφορους λόγους. Οι Ρώσοι είναι περισσότεροι από 100 εκατομμύρια. Οι Ρώσοι γνωρίζουν όλες τις ιδέες της Δύσεως, όλες τις γλώσσες της Δύσεως. Οι Ρώσοι γνωρίζουν όλο το παρελθόν και όλες τις προθέσεις της Δύσεως,-η Δύση όμως δεν γνωρίζει τίποτα ρωσικό. Γι’ αυτό η δυτική Ευρώπη φοβάται τους Ρώσους».
Ο D. αποδυναμώνει με εξαιρετικό τρόπο αυτό τον φόβο. Θεωρεί πως η Δύση κατά την πτώση, θα μπορέσει μόνο στην Ρωσία να βρει σωτηρία. Όταν σηκωθεί εκείνο το τέταρτο στρώμα, όταν έρθει η «τρίτη επανάσταση των σκλάβων», όπως θα το αποκαλούσε ο Nietzsche, τότε τα κύματα θα σπάσουν μόνο πάνω στις δικές μας ακτές-λέει ο D.,-καθώς τότε θα φανεί δημοσίως και προφανώς, σε ποιο βαθμό διαφέρει ο δικός μας εθνικός οργανισμός από τον ευρωπαϊκό». «Αχ, οι λαοί της Δύσεως δεν γνωρίζουν πόσο αγαπητοί μας είναι!»-αναφωνεί ο Dostojewski. Όταν σπάσει η Δύση, τότε οι Σλάβοι θα έχουν να πουν ένα «νέο λόγο» σε όλο τον κόσμο. Αυτός ο «νέος λόγος» θα ειπωθεί όχι μόνο για το καλό των Σλάβων, αλλά για το καλό όλου του κόσμου, όλου του γένους των ανθρώπων. Θα αναφέρεται στην συνένωση όλων των λαών, στην καθολική αρμονία, στην τελική αδελφική συμφωνία όλων των φυλών, σύμφωνα με τον ευαγγελικό νόμο του Χριστού. Αυτή η συνένωση δε θα είναι πολιτική και οικονομική, αλλά «εν Χριστώ και εν τη αδελφότητι».
Ο D. δεν είναι κήρυκας μιας πολιτικής ή οικονομικής αδελφοσύνης, αλλά αδελφοσύνης βασισμένης στην αγάπη. «Να είστε αδελφοί-λέει στην επί του Όρους Ομιλία-αλλά όχι για οικονομικό συμφέρον, αλλά από πληρότητας χαρούμενης ζωής, από πληρότητα αγάπης». Όταν κάποτε λοιπόν καταρρεύσει η Δύση, τότε με την πρωτοβουλία των Σλάβων θα δημιουργηθεί μια καθολική, παγκόσμια αδελφοσύνη, μια καθολική ανθρωπότητα. Τότε όλος ο κόσμος θα γίνει σαν ένας άνθρωπος, ένας καθολικός άνθρωπος, καθώς ολόκληρος ο κόσμος θα ζει τότε με μια ψυχή, με μια αγάπη. Και ο κάθε άνθρωπος θα αντιπροσωπεύει τον καθολικό άνθρωπο εν σμικρώ, καθώς ο καθένας θα αισθάνεται στην ψυχή του την μεγάλη ψυχή του καθολικού κόσμου, του καθολικού ανθρώπου όπως και την αρμονία αυτής της μεγάλης ψυχής. Όταν γίνει αυτό, εύκολα θα πραγματοποιηθεί και η αδελφοσύνη, πολιτική και οικονομική. Χωρίς όμως αυτό το πρώτο, αυτό το τελευταίο θα είναι πάντα ένα ψέμα μασκαρεμένο με το όνομα της αλήθειας.
Προς το παρόν, μόνο ο Σλάβος είναι σε θέση να είναι καθολικός άνθρωπος, καθώς ο Σλάβος γνωρίζει δυο κόσμους, τον δυτικοευρωπαϊκό κόσμο και τον σλαβικό κόσμο. Ο άνθρωπος της Δύσεως γνωρίζει μόνο τη Δύση,-έχει μόνο μια ψυχή. Ο Σλάβος έχει δυο ψυχές: τη σλαβική και τη δυτικοευρωπαϊκή. Για τον λόγο αυτό, η σλαβική ψυχή είναι πιο πλατιά, και επομένως, τα σλαβικά ιδεώδη είναι πιο πλατιά. Η μέχρι τώρα σλαβική ιστορία συνίστατο στην γνωριμία της Δύσεως, στη «γνωριμία και δικαιολόγηση των δυτικών ιδεωδών», όπως λέει ο Dostojewski. Εμείς γνωρίσαμε τη Δύση και της συγχωρέσαμε τα στενά της ιδεώδη. Και τα πιο πλατιά ιδεώδη της Δύσεως είναι στενά για τη σλαβική ψυχή. Στην Ευρώπη θεωρούν σχεδόν όλους τους Ρώσους μηδενιστές, καταστροφείς όλων εκείνων που αυτοί δεν έκτισαν. Αυτό είναι ένα δεδομένο, που ο D. δεν το αρνείται. Αλλά το εξηγεί. Οι Ρώσοι αρνούνται το δυτικό πολιτισμό, επειδή δεν τους αρέσει, αλλά δεν γκρεμίζουν όπως οι Ούνοι ή οι Τάταροι, μόνο χάριν καταστροφής ή συμφέροντος, αλλά «χάριν κάποιου πράγματος,-λέει ο D.-που ούτε εμείς οι ίδιοι δεν γνωρίζουμε». Οι Ρώσοι, που γκρεμίζουν στη Δύση, δεν το κάνουν στην Ρωσία. Ο Belinsky ήταν Ευρωπαίος σοσιαλιστής, αλλά στην Ρωσία ήταν και παρέμεινε πύρινος πατριώτης.
Οι Ρώσοι βλέπουν στην Ευρώπη το παρελθόν, και στους εαυτούς τους το μέλλον. Ο Ίβαν Καραμάζωφ λέει στον αδελφό του, Αλεξέι: «Θέλω να ταξιδέψω στην Ευρώπη, Αλιόσα… και κοίτα, ξέρω ότι ταξιδεύω μόνο σε ένα νεκροταφείο, αλλά στο πιο αγαπητό, στο πιο αγαπημένο νεκροταφείο!». Ο ρωσικός λαός είναι αμαρτωλός και σκοτεινός και σφαλερός,-αυτό το είδε ο D. καλύτερα από κάθε άλλο μεγάλο Ρώσο,-αλλά ο ρωσικός λαός έχει μια δύναμη με την οποία ζει. Αυτή η δύναμη είναι ο Χριστός. Ο Χριστιανισμός κατέληξε στη Δύση μια σκοτεινή δύναμη, που παρεμποδίζει τη ζωή. Ο Χριστιανισμός στην Ρωσία είναι μια ζωντανή δύναμη, με την οποία ζει ο λαός. Στον λαϊκό Χριστιανισμό, την Ορθοδοξία, δεν έχει τόση λογική, όση αγάπη, φιλανθρωπία, αυτοθυσία. Μήπως ο κόσμος ζει με την λογική; Όχι, αλλά με την αγάπη, πριν από τη λογική. «Να αγαπήσει τη ζωή πριν από τη λογική»-αυτή είναι η φιλοσοφία του Αλεξέι Καραμάζωφ, την οποία παραδίδει στον άθεο αδελφό του Ιβάν. Σημαντική διδασκαλία της Ορθοδοξίας, είναι να αγαπήσεις τους ανθρώπους πριν από τη λογική. «Τα λάθη της καρδιάς είναι πιο βαριά από τα λάθη της διάνοιας», θεωρεί ο Dostojewski. Πράγματι, η ιστορία κατέδειξε, πως η καρδιά του ανθρώπου μπορεί να φτάσει σε μεγαλύτερη τελειότητα από την ανθρώπινη διάνοια, καθώς η γη βίωσε πολλές φορές τις εφαρμογές της τέλειας αγάπης, αλλά ποτέ, ούτε ένα παράδειγμα τέλειας διάνοιας. Η τέλεια αγάπη συνίσταται στο να υπηρετεί κανείς τον πλησίον του και να δώσει τη ζωή του για τους άλλους. «Στην υπηρεσία του Χριστού», λέει ο D., ή με άλλα λόγια «στην υπηρεσία της ανθρωπότητας», βλέπει ο ρωσικός λαός την ιστορική του αποστολή-όχι στην κυριαρχία επί του κόσμου, αλλά στην υπηρεσία προς τον κόσμο. Αλλά η υπηρεσία στον Χριστό ή στην ανθρωπότητα σημαίνει θυσία: η θυσία είναι λοιπόν η προσφορά του ρωσικού λαού στην ιστορία της ανθρωπότητας, θυσία στην τάση και τον αγώνα για την επίτευξη της παγκόσμιας ενότητας και αδελφοσύνης. Ο D. προβλέπει με το προφητικό του πνεύμα, πως οι Ρώσοι, και μαζί με αυτούς όλοι οι Σλάβοι θα έχουν πολλά βάσανα, γιατί τα βάσανα είναι η μοίρα τους. Για τον λόγο αυτό μας κατευθύνει στα βάσανα, σε αυτό τον μοιραίο δρόμο, που είναι προορισμένος για μας τους Σλάβους, κατευθύνει και καταδεικνύει «την χαρά των βασάνων». Πρέπει να βασανιστεί κανείς, γιατί στα βάσανα υπάρχει η χαρά, αυτό είναι ένα από τα κύρια σημεία της φιλοσοφίας του Dostojewski. «Αυτή είναι η εντολή μου»-λέει ο γέρων Ζωσιμάς στον Αλεξέι Καραμάζωφ-«αναζήτησε την ευτυχία στα βάσανα», όχι βέβαια στα άσκοπα βάσανα, αλλά για το καλό όλων των ανθρώπων. Όλοι εμείς φταίμε για όλα, γι’ αυτό πρέπει να βασανιστούμε όλοι για όλα. Τα λόγια του γέροντα Ζωσιμά πριν από το θάνατο του είναι: «Να γνωρίζετε αγαπητοί μου, πως ο καθένας από μας φταίει για όλους…ο καθένας για όλους τους ανθρώπους και για κάθε άνθρωπο πάνω στη γη».
Αυτή είναι η ουσία της διδασκαλίας του αδιαμφισβήτητα πιο παράξενου και μεγαλοφυούς ανθρώπου, που η Ρωσία χάρισε στον κόσμο, , όχι μόνο στον εαυτό της, αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο, καθώς ο Dostojewski όσο ζούσε ακόμα, είχε γίνει γνωστός σε όλον τον μορφωμένο κόσμο και κτήμα όλου του κόσμου. Και ο Nietzsche τον γνώριζε, αλλά δεν του εναντιώθηκε ποτέ, αν και ο Ν. δεν μπορούσε παρά να διαπιστώσει, πως ο D. είναι ο πιο ισχυρός αντιπρόσωπος και προστάτης εκείνων, στους οποίους αυτός, ο Nietzsche, είχε κηρύξει αμείλικτη σταυροφορία με τον υπεράνθρωπο του.Αν ο D. είχε προλάβει την έκδοση του «Ζαρατούστρα», θα είχε παρουσιαστεί ως ο πιο ισχυρός, ο πιο ακαταμάχητος και φοβερός αντίπαλος του. Κρίμα που ο D. δεν έζησε για να το δει. Στην κριτική του για τον υπεράνθρωπο του Ν. θα είχε επεξεργαστεί ακόμα πιο ανάγλυφα το ιδεώδες του για τον καθολικό άνθρωπο. Ακόμα όμως πιο μεγάλο κρίμα, που η μοίρα το έφερε έτσι, και δεν υπήρξε καμιά πολεμική μεταξύ των δυο αυτών ανθρώπων, στους οποίους συμπυκνώθηκαν οι τάσεις της δικής τους και της δικής μας εποχής. Με τον τρόπο αυτό δεν έλαβε χώρα μια τιτάνια μάχη, που κόσμος είχε από πολύ καιρό να δει, ή καλύτερα, μια μάχη την οποία ο κόσμος παρακολουθεί καθημερινά, αλλά δεν την βλέπει. Γιατί κοιτάξτε, ο Nietzsche και ο Dostojewski αντιπροσωπεύουν δυο αντίπαλους κόσμους. Σε αυτούς απεικονίζονται η Ιουδαία και η Ρώμη, ο Χριστιανισμός και η ειδωλολατρία, λαός και δεσπότης, πίστη και απιστία, ελπίδα και πένθος, Χριστός και Αντίχριστος. Ο υπεράνθρωπος είναι σαν ένα ψηλό, πέτρινο άγαλμα, όπως αυτό του Νέρωνος με 36 μέτρα ύψος, που βρισκόταν μπροστά στο Κολοσσαίο στην Ρώμη. Ο καθολικός άνθρωπος είναι σαν ένα ολόκληρο μουσείο με μικρότερα αγάλματα και αγαλματίδια και προτομές, σε ομάδες και ξεχωριστά. Ή ο υπεράνθρωπος είναι ένα μεγάλο δέντρο στη μέση ενός γυμνού αγρού. Ο καθολικός άνθρωπος είναι δάσος με διάφορα είδη δέντρων, που είναι περιπλεγμένα μεταξύ τους, με τις ρίζες, τα κλαριά ή έστω με τις σκιές τους. Ο υπεράνθρωπος αρνείται τον Θεό, αρνείται την ηθική, αρνείται την κοινωνία. Ο καθολικός άνθρωπος παραδέχεται τον Θεό, παραδέχεται την ηθική και παραδέχεται την κοινωνία. Ο υπεράνθρωπος βλέπει το νόημα της ανθρωπότητας μέσα του, ο καθολικός άνθρωπος βρίσκει το νόημα του εαυτού του στην ανθρωπότητα. Ο υπεράνθρωπος είναι μια μονάδα τεραστίων διαστάσεων. Ο καθολικός άνθρωπος είναι μια οργάνωση αναρίθμητων μικρών μονάδων. Ο υπεράνθρωπος είναι εναντίον κάθε οργάνωσης, καθώς κάθε οργάνωση απαιτεί παραχώρηση των προσωπικών δικαιωμάτων. Ο υπεράνθρωπος είναι συνεπώς και ενάντια στον πολιτισμό, γιατί δεν υπάρχει πολιτισμός χωρίς οργάνωση. Και η ζωή των παλιών, αρχοντικών λαών, που είναι τόσο αγαπητοί στον Nietzsche, ήταν από την αρχή οργανωμένη και πολιτισμένη σε κάποιο βαθμό. Και στη βάση αυτών των πρώτων οργανώσεων και πολιτισμών βρισκόταν η αρχή: η θυσία της προσωπικότητος χάριν μιας πιο πλατιάς οργάνωσης: οικογένειας, φυλής, λαού, βρισκόταν δηλαδή μια όχι υπεράνθρωπη, αλλά καθολικώς ανθρώπινη αρχή. Από την άλλη πλευρά, οι σημερινοί λαοί της Ευρώπης, για τους οποίους ο N. νομίζει πως έγιναν μαλθακοί και αδύναμοι λόγω του Χριστιανισμού, ακόμα ζουν αδιάκοπα στη σχέση τους προς τους άλλους με εξουσιαστική ηθική, γεμάτοι με την επιθυμία για κατάκτηση και νίκη, με σωρούς όπλων και πολεμικών σχεδίων. Στα πρώτα του έργα, ο Ν. ακόμα πίστευε πως είχε βρει το ιδανικό του στα αρχαία, αρχοντικά έθνη. Όταν έγραφε τον «Ζαρατούστρα», ο Ν. είχε ήδη άλλες σκέψεις. Του ήταν πια σαφές, πως το ιδεώδες, το οποίο φανταζόταν, ήταν μέχρι τώρα αδύνατο στην ιστορία, στον λαό, στην κοινωνία, στον πολιτισμό. Για τον λόγο αυτό το ύψωσε πάνω από όλα αυτά και το απομόνωσε. Ο «Ζαρατούστρα» είναι λοιπόν το πιο συνεπές έργο του Nietzsche. Δεν μιλά πια για αρχοντικούς λαούς και ράτσες, αλλά μόνο για ένα αρχοντικό άνθρωπο.
Ο Rousseau και ο Τολστόι ήθελαν να γυρίσουν τον άνθρωπο στη φύση, για να τον καταστήσουν αρνί, Χριστιανό. Ο Nietzsche ήθελε να γυρίσει τον άνθρωπο πίσω στη φύση, για να τον κάνει αρπακτικό πουλί ή αντιχριστιανό. Ο Rousseau και ο Τολστόι δεν βρήκαν το δρόμο προς τον σκοπό τους, ο Nietzsche τον βρήκε. Ο Dostojewski δεν ήθελε να γυρίσει τον άνθρωπο πίσω, στην πρωτόγονη, απολίτιστη κατάσταση, εκεί που τον οδηγούσαν ο Rousseau και ο Τολστόι και ο Nietzsche. Πίστευε πως το ιδεώδες του καθολικού ανθρώπου μπορεί να επιτευχθεί πηγαίνοντας προς τα εμπρός από εδώ που σταθήκαμε τώρα, δια του πολιτισμού, και όχι εκτός του πολιτισμού. Με τον πολιτισμό και τα βάσανα, ή μόνο με τα βάσανα, γιατί στη βάση του πολιτισμού βρίσκεται το βάσανο, -αυτός είναι ο δρόμος προς τον καθολικό άνθρωπο του Dostojewski. Έστω και αν αυτό τό ιδεώδες του καθολικού ανθρώπου είναι ανεπαρκώς θεμελιωμένο φιλοσοφικά, έστω και αν σε ορισμένες του πτυχές είναι ασυμπαθές,-είναι ένα ιδεώδες, το οποίο οι άνθρωποι ως πολιτισμική κοινότητα μπορούν να έχουν. Να είχαν όλοι οι άνθρωποι μόνο αυτό το ιδεώδες. Τότε θα επέρχονταν καθολική ειρήνη στον κόσμο. Τότε δε θα υπήρχαν πόλεμοι μεταξύ των λαών, μάχες μεταξύ των ανθρώπων, ούτε μάχες μέσα στις ψυχές των μεμονωμένων ανθρώπων. Ποιος ξέρει αν θα υπήρχε τότε ζωή πάνω στη γη; Επίσης: αν όλοι οι άνθρωποι έφεραν στην ψυχή τους μόνο το ιδεώδες του Nietzsche, θα αλληλοεξοντώνονταν με αμείλικτο πόλεμο, και πάλι θα επικρατούσε καθολική ειρήνη και ησυχία στον κόσμο, καθώς δε θα υπήρχαν άνθρωποι μέσα σε αυτόν. Ποιος ξέρει, αν θα υπήρχε τότε ζωή πάνω στη γη; Οι άνθρωποι όμως παίρνουν τον ενδιάμεσο δρόμο και ανακατεύουν τα ιδεώδη. Ο Nietzsche είναι συμπαθής στους ανθρώπους, επειδή στηρίζει τον εγωισμό τους, αλλά οι άνθρωποι ντρέπονται να ακολουθήσουν μέχρι τέλους το ιδεώδες του Nietzsche. Ο Dostojewski είναι συμπαθής στους ανθρώπους, γιατί αυτός δεν απομονώνει και δεν καθιστά μοναχικό τον άνθρωπο-οι άνθρωποι φοβούνται πάντα την μοναξιά-, αλλά το κοινωνικό του ένστικτο ικανοποιεί και δένει τον άνθρωπο σαν ένα δακτυλίδι στη μεγάλη αλυσίδα της ανθρωπότητας, αλλά οι άνθρωποι φοβούνται να ακολουθήσουν μέχρι τέλους το ιδεώδες του Dostojewski. Ο υπεράνθρωπος και ο καθολικός άνθρωπος δημιουργούν επομένως ένα διαρκές σχίσμα στην ανθρώπινη ψυχή και την ανθρώπινη κοινωνία. Αν ο Nietzsche και ο Dostojewski ενώνονταν σε ένα άνθρωπο, ο άνθρωπος αυτός θα ονομαζόταν Ρασκόλνικωφ.Υπάρχουν πολλοί «Ρασκόλνικωφ» μεταξύ των ανθρώπων, λίγοι όμως είναι οι ακόλουθοι του Nietzsche και του Dostojewski. Είναι πιο εύκολο και πιο άνετο να είσαι ασυνεπής. Όποιος όμως θέλει να είναι συνεπής μέχρι τέλους, αυτός πρέπει να διαλέξει: ή τον Nietzsche ή τον Dostojewski.
Και ο Nietzsche και ο Dostojewski έχουν σλαβικό αίμα, αν και ο N. έγινε απόστολος της Δύσεως, ενώ ο D. απόστολος του σλαβισμού. Αν αύριο ξεσπάσει πόλεμος μεταξύ Δύσεως και Ρωσίας, η Δύση θα πολεμούσε στο όνομα του Nietzsche, δηλαδή του εγωισμού της, ενώ η Ρωσία στο όνομα του Dostojewski, δηλαδή στο όνομα του Χριστού, στο όνομα της συνένωσης και συναδέλφωσης του καθολικού ανθρώπου. Αυτοί οι δυο άρρωστοι άνθρωποι,-ο Nietzsche πνευματικά άρρωστος, ο Dostojewski επιληπτικός,- κυριάρχησαν στις ψυχές ολόκληρου του πολιτισμένου κόσμου. Κατέστησαν σύμβολο και λάβαρο των ανθρώπων. Αυτοί εξαντλούν όλη την μεγαλοφυΐα της πιο σύγχρονης Ευρώπης. Αυτές οι δυο δυνάμεις, που μέχρι πρόσφατα ήταν περισσότερο θεωρητικές, παρά πρακτικές, αρχίζουν να εφαρμόζονται όλο και πιο πολύ στη ζωή. Ο Nietzsche και ο Dostojewski δεν είναι πια απλώς δυο θεωρητικές δυνάμεις, όπως είναι ο Σπινόζα και ο Καντ, αλλά δυο ζωντανές δυνάμεις, με τις οποίες ο κόσμος ζει. Η πάλη στο όνομα του Nietzsche και του Dostojewski διεξάγεται ήδη εδώ και εκεί. Αλλά η αποφασιστική, τρομακτική μάχη πρόκειται να έρθει. Το πνεύμα του υπερανθρώπου και του καθολικού ανθρώπου θα προπορεύεται των στρατών. Μια νέα «επανάσταση των σκλάβων» είναι μπροστά μας, και όπως αφήνεται να προβλεφθεί, έρχεται μια νέα νίκη τους. Αυτή θα είναι η δεύτερη μεγάλη νίκη του Χριστιανισμού μέσα στην ιστορία.
Ας σεβαστούμε κύριοι και τον Nietzsche και τον Dostojewski. Ας σεβαστούμε τον ένα ως προφήτη της Δύσεως, τον άλλο ως προφήτη της Ανατολής, ας τους σεβαστούμε για την μεγαλοφυΐα τους και την αριστοκρατική τους ειλικρίνεια και τόλμη, ας σεβαστούμε και τους δυο-αλλά την αποφασιστική στιγμή ας σταθούμε δίπλα στον Dostojewski!
Τέλος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου