Χρυσούλα Γαλάνη
Εκπαιδευτικός, Μ.Ed. Διδακτική
Υπ. Δρ. Διδακτική της Ιστορίας
«Το παιδί είναι φωτιά για ν’ ανάψει όχι δοχείο για να γεμίσει» (Rabelais)
Εισαγωγικά
Τα τελευταία χρόνια το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης έχει προκαλέσει μεταβολές στη ζωή και στα χαρακτηριστικά της ταυτότητας των πολιτών. Βρισκόμαστε σε μια νέα πραγματικότητα, απόρροια της διαφοροποίησης αυτής. Απέναντι σε μια οιονεί εξομοίωση και ομογενοποίηση των πολιτισμών στη συνείδηση των πολιτών, ανιχνεύεται εντούτοις και μια επιδίωξη για τη διατήρηση της αυτοτέλειας και της αυτονομίας του κάθε πολιτισμού. Τα χαρακτηριστικά της, εντοπίζονται ως εξής:
· Στην προσπάθεια δημιουργίας και ενίσχυσης των κοινωνικών δεσμών μέσα από μια ενεργοποίηση για αναγνώριση των χαρακτηριστικών των πολιτισμικών ταυτοτήτων και
· Στην ανάγκη στήριξης των πολιτών, αναφορικά με την πολιτισμική τους κληρονομιά (υλική και άϋλη), για να αντιμετωπίσουν την αλλοτρίωση της ζωής του σημερινού ανθρώπου.
Ένας από τους παράγοντες, που συμβάλλουν στη γνωστική προσέγγιση από τους μαθητές αυτού που ονομάζουμε πολιτισμική κληρονομιά και στη δόμηση αντίστοιχα της πολιτισμικής τους κουλτούρας και ταυτότητας, είναι η ιστορική παιδεία με άξονα την αξιολόγηση και αξιοποίηση του περιβάλλοντος.
Με την εισήγηση αυτή θα επιχειρήσω να αναλύσω και να αναδείξω τους τρόπους με τους οποίους το μάθημα της τοπικής ιστορίας, μπορεί να συμβάλλει στην προσέγγιση και ευαισθητοποίηση των μαθητών ως προς την πολιτισμική κληρονομιά του τόπου τους. Συγκεκριμένα η μελέτη διαρθρώνεται στους κατωτέρω θεματικούς άξονες, που επιγραφικά διατυπώνονται ως εξής:
· Παγκοσμιοποίηση και πολιτισμική κληρονομιά
· Κριτική προσέγγιση της έννοιας και του περιεχομένου της πολιτισμικής κληρονομιάς.
· Tρόποι με τους οποίους το μάθημα της τοπικής ιστορίας προσφέρει τις δυνατότητες για διδακτική αξιοποίηση της πολιτισμικής κληρονομιάς. Ποιος είναι ο σκοπός και οι στόχοι της διδασκαλίας αυτής, το αντικείμενο μάθησης καθώς και τα προσδοκώμενα αποτελέσματα.
Το κείμενό μου ευελπιστώ να διαμορφώσει μίαδιδακτική πρόταση για την αξιοποίηση της πολιτισμικής κληρονομιάς μέσα από το μάθημα της τοπικής ιστορίας. Επίσης να αναπτύξει αισθήματα και προθέσεις για εμπλουτισμό της «κουλτούρας» των μαθητών σε εθνικό και διεθνές διαπολιτισμικό επίπεδο, μέσω της ευαισθητοποίησής τους για αξιολόγηση της αισθητικής αξίας και της σημασίας των πολιτιστικών αγαθών.
1. Παγκοσμιοποίηση και πολιτισμική κληρονομιά
Με τον όρο παγκοσμιοποίηση δηλώνεται το φαινόμενο της δημιουργίας μιας παγκόσμιας κοινότητας στο επίπεδο κυρίως της οικονομίας και του εμπορίου, με αναπόφευκτες όμως προεκτάσεις στην πολιτική και στον πολιτισμό.
Σε ό,τι αφορά στο πεδίο του πολιτισμού, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου (1991), είμαστε μάρτυρες μιας νέας κατάστασης πραγμάτων, στην οποία περιλαμβάνεται η ονομαζόμενη «σύγκρουση των πολιτισμών». Οι επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης στα κράτη- έθνη είναι θετικές και αρνητικές. Στις θετικές περιλαμβάνονται η άρση του στείρου εθνικισμού και η γόνιμη επαφή του εθνικού πολιτισμού με τα πολιτισμικά στοιχεία άλλων λαών. Στις αρνητικές περιλαμβάνονται η γλωσσική αλλοτρίωση, η περιφρόνηση ηθών και εθίμων και η άκριτη υιοθέτηση ξένων τρόπων ζωής. Το αγγλοαμερικανικό κυρίως μοντέλο, με όχημα την αγγλική γλώσσα, έχει πολλαπλές αλληλεπιδράσεις με τα βασικά στοιχεία των πολιτισμών (αξίες, πρότυπα, θεσμούς...) και τείνει να επιβάλλει συγκεκριμένους τρόπους λειτουργίας στις σύγχρονες κοινωνίες. Η ανάπτυξη μιας τέτοιας μαζικής κουλτούρας μπορεί να οδηγήσει στην υποβάθμιση ορισμένων πολιτισμών και ταυτοτήτων. Με άλλα λόγια, η ομοιομορφοποίηση αυτή, κάνει τους ανθρώπους να αγνοήσουν τις δικές τους πολιτισμικές αναφορές. Απέναντι σ’ αυτό το φαινόμενο, ορισμένες χώρες αντιδρούν προωθώντας την πολιτισμική πολυμορφία, υπερασπιζόμενες τη διατήρηση της πολιτισμικής τους κληρονομιάς.
Το 2001, η UNESCO συνειδητοποίησε ότι ήταν απαραίτητο να συντάξει μια παγκόσμια δήλωση για την προστασία της πολιτισμικής ποικιλομορφίας και αναγνώρισε ότι ο πολιτισμός βρίσκεται στο επίκεντρο των σύγχρονων κοινωνιών. Tο 2005, μια άλλη συνθήκη επικύρωσε την πολυμορφία της πολιτισμικής έκφρασης. Η αρχή της πολιτισμικής πολυμορφίας προϋποθέτει την αναγνώριση ότι η πολιτισμική παραγωγή, είναι απαραίτητη για την κοινωνική ενότητα, την ταυτότητα, και συνδέεται στενά με την έκφραση των σκέψεων και των αξιών μιας κοινωνίας. Ο κόσμος αποτελείται από δισεκατομμύρια ανθρώπους που σχηματίζουν χιλιάδες κοινότητες και μιλούν πολυάριθμες γλώσσες. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο είναι σημαντικό κάθε πολιτισμός να βρίσκει τη θέση που του αρμόζει στη χώρα του και γιατί θα πρέπει να στηρίξουμε τον πολιτισμό και την πολιτισμική κληρονομιά.
Η πολιτισμική κληρονομιά έχει θεωρηθεί σταδιακά ως μνήμη, ιστορία, μνημεία, που επιμαρτυρούν τη σπουδαιότητα των ανθρώπων στους οποίους ανήκει. Γι’ αυτό, αποτελεί τον κατ’ εξοχήν σύνδεσμο μεταξύ παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος και ως εκ τούτου έναν παράγοντα σταθεροποίησης. Ίσως θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι ένα οποιοδήποτε παλιό αντικείμενο θα μπορούσε να ανήκει στα αντικείμενα πολιτισμικής κληρονομιάς. Όμως, για να συμβαίνει αυτό, είναι απαραίτητο να συγκεντρώνει ένα σύνολο ιδιοτήτων που μπορούν να ομαδοποιηθούν στα ακόλουθα τέσσερα στοιχεία:
- μια ιδιότητα χρήσης, η οποία αναφέρεται στη χρησιμότητα του αντικειμένου,
- μια ιδιότητα μορφής, η οποία αναφέρεται στην έλξη που ασκούν οι οπτικές του ιδιότητες, η εμφάνισή του,
- μια συμβολική αξία, την οποία αποκτά ανάλογα σε τι αναφέρεται: ιδέες, καταστάσεις του παρελθόντος και η οποία του επιτρέπει «να είναι πάντα σε επαφή» με τις κοινωνίες και τα άτομα διαφόρων εποχών.
- να ανταποκρίνεται στον έλεγχο αυθεντικότητας (σχέδιο, υλικό, κατεργασία,
περιβάλλων χώρος, ιδιαίτερος χαρακτήρας, συστατικά στοιχεία) όπως και να
έχει επαρκές νομικό-διοικητικό και διαχειριστικό πλαίσιο, ώστε να
εξασφαλίζεται η συντήρηση του υποψήφιου πολιτισμικού αγαθού ή τοπίου.
2. Ορισμός της πολιτισμικής κληρονομιάς
Το περιεχόμενο του όρου « πολιτισμική κληρονομιά» έχει οριστεί από την UNESCO το 1972. Αυτό περιλαμβάνει την υλική και την άϋλη πολιτισμική κληρονομιά. Στην υλική περιλαμβάνονται:
· Η ακίνητη πολιτισμική κληρονομιά, όπως: αρχαιολογικοί χώροι, σπήλαια, μνημεία.
· Η κινητή πολιτισμική κληρονομιά, όπως: αρχιτεκτονικά έργα, μνημειακά έργα γλυπτικής και ζωγραφικής, νομίσματα, μουσικά όργανα, όπλα, χειρόγραφα στοιχεία ή δομές αρχαιολογικής φύσης, επιγραφές, και συνδυασμοί στοιχείων που έχουν αξία από ιστορικής, αισθητικής, εθνολογικής ή ανθρωπολογικής άποψης.
· Η υποθαλάσσια πολιτισμική κληρονομιά: ναυάγια, ερείπια και πόλεις που θάφτηκαν κάτω από την θάλασσα.
Ο όρος άϋλη και προφορική πολιτισμική κληρονομιά1 περιλαμβάνει άϋλα αγαθά όπως :
· Προφορικές παραδόσεις και εκφράσεις, συμπεριλαμβανομένης της γλώσσας ως
όχημα της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς.
· Τέχνες του θεάματος (όπως η μουσική, ο χορός και το παραδοσιακό θέατρο).
· Κοινωνικές πρακτικές, τελετουργίες και εορταστικές εκδηλώσεις, γνώσεις και πρακτικές που αφορούν στη φύση και στο σύμπαν.
· Τεχνογνωσία που συνδέεται με τις παραδοσιακές τέχνες.
Τα ορατά σημάδια του παρελθόντος οργανώνονται σε κείμενα, ιστορικούς χώρους, μουσεία, αλλά επίσης αντανακλώνται σε έθιμα, συνήθειες, μύθους και ήχους, απομνημονεύματα και χρονικά, συμπεριφορές, τελετουργίες και μνήμες, ατομικές και συλλογικές, που μας έχουν παραδοθεί από τις προηγούμενες γενιές, αποτελώντας «οχήματα» νοημάτων που ταξιδεύουν στο χρόνο. Ο πολιτισμικός αυτός πλούτος μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά. Η πολιτισμική κληρονομιά κάθε λαού και κάθε έθνους αποτελεί ενιαίο σύνολο, που βοηθά τους ανθρώπους να συνδέσουν το παρόν με το παρελθόν τους, πραγματοποιώντας με αυτόν τον τρόπο, μια ζωτικής σημασίας λειτουργία. Δεν είναι μόνο νεκρά αντικείμενα ή ξεχασμένα έθιμα που έχουν από καιρό παραμεριστεί. Ο ρόλος της είναι δυναμικός και ορατός σε όλους εκείνους που επιθυμούν να εμβαθύνουν πέρα από την επιφάνεια των πραγμάτων.
Όπως αναφέρεται στη Συνθήκη για τη διάσωση της άυλης ή ζώσας πολιτισμικής κληρονομιάς, την οποία υπέγραψαν 78 κράτη το 2007, η άυλη πολιτισμική κληρονομιά είναι η κύρια πηγή πολιτισμικής πολυμορφίας και η διατήρηση και συνέχειά της αποτελεί εγγύηση για συνεχή δημιουργικότητα των ανθρώπων.
3. Η πολιτισμική κληρονομιά σ’ ένα διδακτικό πλαίσιο: το μάθημα της τοπικής ιστορίας
Από τον δέκατο ένατο αιώνα, η γενική έννοια της «κληρονομιάς» συνδέθηκε με τα μνημεία και τα κειμήλια ιστορικής αξίας και σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει τη δημιουργία εθνών. Στην εκπαίδευση η επαφή με την κληρονομιά, προσφερόταν συχνά με τη μορφή παθητικών επισκέψεων σε μνημεία ή μουσεία. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, το φαινόμενο της πολιτισμικής κληρονομιάς διευρύνθηκε ώστε να συμπεριλάβει την άυλη κληρονομιά, όπως τα λαϊκά παραμύθια και τις παραδόσεις, καθώς και τα λεγόμενα διαμορφωμένα τοπία2 που αντικατοπτρίζουν τον ανθρώπινο αντίκτυπο στον αστικό και στον αγροτικό χώρο, είτε για γεωργική εκμετάλλευση είτε για αναψυχή. Ιδρύματα, όπως αρχεία, είναι επίσης όλο και περισσότερο προσιτά στο κοινό.
Αντανακλώντας το νέο αυτό άνοιγμα της έννοιας και το ενδιαφέρον για το παρελθόν, η πολιτισμική κληρονομιά χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο στην τάξη. Νέες διδακτικές προσεγγίσεις, όπως η διεπιστημονική (διαθεματική) συνεργασία ή η εκπόνηση εκπαιδευτικών σχεδίων εργασίας, προσφέρονται για διδακτική αξιοποίηση αυτού του θέματος σε επίπεδο πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Τόσο η κληρονομιά όσο και το εκπαιδευτικό περιβάλλον είναι παράγοντες που προωθούν την οικοδόμηση μιας ιστορικής συνείδησης, το σχηματισμό μιας κριτικής κοινωνικής σκέψης και την ανάπτυξη μιας δημοκρατικής κοινωνικής συνείδησης, η οποία δύναται να επιτρέπει στους μαθητές να κατανοήσουν καλύτερα το παρελθόν που τους περιβάλλει, να αξιολογήσουν την πολυπλοκότητα του παρόντος και να συμμετέχουν ενεργά στο προσωπικό και κοινωνικό μέλλον.
Η τοπική ιστορία με τις δυνατότητες που προσφέρει στη διδακτική πράξη είναι δυνατό να ενισχύει σημαντικά τη σχολική πραγματικότητα της ιστορίας, αποσυμφορώντας την από παραδοσιακές συνήθειες και δύσκαμπτες πρακτικές απομνημόνευσης χρονολογιών καθώς και από τον περιγραφικό τρόπο προσφοράς της ιστορικής ύλης.3 Επιπλέον μπορεί να δημιουργήσει δεσμό ανάμεσα στην ιστορία που διδάσκεται στο σχολείο και τη συλλογική ιστορική μνήμη. Οι μαθητές-τριες με το να βλέπουν, να μελετούν και να εξετάζουν τον ιστορικό χώρο όπου έχει δαπανηθεί η δραστηριότητα του ανθρώπου στο παρελθόν, καθίστανται ικανοί να παρατηρούν, να φαντάζονται, να κρίνουν και να συγκρίνουν πρόσωπα και πράγματα του ιστορικού γίγνεσθαι. Ακόμα κατανοούν το παρόν και το παρελθόν, αναπτύσσεται η ιστορική τους συνείδηση, εξοικειώνονται με τη μεθοδολογία της ιστορικής έρευνας, γνωρίζουν το άμεσο περιβάλλον και γίνονται εντέλει οι ίδιοι πρωταγωνιστές της διαδικασίας της έρευνας.4
Η τοπικήδιάσταση δεν είναι τόσο οικεία στους μαθητές και δίνει τη δυνατότητα μιας ανακάλυψης και μιας ανάγνωσης του τόπου πιο επιστημονικής, μέσα από τα ίχνη του παρελθόντος. Ο Pierre Giolitto5 σκέφτεται ότι η τοπική ιστορία είναι πλησιέστερη στο παιδί από την εθνική ιστορία, ότι έχει στόχο να ριζώσει το παιδί στο τοπικό του χώρο, επιτρέποντάς του να δομήσει τη δική του ταυτότητα. Κατ’ αυτόν, ο τόπος είναι η αφετηρία της ιστορικής εκπαίδευσης6. Αυτή η έρευνα που στηρίζεται πάνω στις τοπικές πηγές, επιτρέπει στο παιδί να αναρωτηθεί για την προέλευση και την εξέλιξη του πλαισίου μέσα στο οποίο ζει. Η συνειδητοποίηση του χώρου είναι συνδεδεμένη με την εξέλιξη της έννοιας της πολιτισμικής κληρονομιάς, η οποία εδώ και αρκετά χρόνια έχει μπει στην υπηρεσία της διδακτικής.7
Οι στόχοι της παιδαγωγικής αυτής προσέγγισης είναι να μπορέσουν οι μαθητές-τριες:
- Να ενσωματώσουν την τοπική ιστορία (και κατ’ επέκταση την γενική ιστορία) στη συνέχειά της έως τη δική τους ζωή,
- Να οπτικοποιήσουν απτά σημεία αναφοράς στο ιστορικό χρονοδιάγραμμα
- Να ανακαλύψουν τις κοινές ρίζες της ανθρωπότητας
- Να δομήσουν τα δικά τους κριτήρια σύγκρισης και κρίσης
Η σύγχρονη παιδαγωγική - διδακτική, τάσσεται υπέρ της ενεργού συμμετοχής των μαθητών σε αυτήν τη παιδεία, η οποία ενθαρρύνεται με πολλούς τρόπους. Η διδακτική προσέγγιση βασίζεται στην αίσθηση επιτυχίας των παιδιών, στην αίσθηση της αποκάλυψης, ή ακόμη στην εξεύρεση μιας λύσης. Η βασική ιδέα είναι η μέθοδος να είναι μαθητοκεντρική και ανακαλυπτική: Δηλαδή οι μαθητές να ανακαλύπτουν τα ίχνη του παρελθόντος και να καταλαβαίνουν τη σημασία τους, έτσι ώστε να οικοδομήσουν μια έγκυρη και πλήρη νοήματος όψη του παρελθόντος μέσα από αυτά. Για την επίτευξη αυτών των στόχων, οι ενέργειες αυτές πρέπει να ενσωματωθούν στη διδασκαλία. Υλοποιούνται κατά ενεργό τρόπο όταν οι μαθητές οικειοποιούνται κατά μια έννοια, το έργο. Στο πρωτοβάθμιο σχολείο η πολιτισμική κληρονομιά χρησιμοποιείται συχνά σε ένα πλαίσιο διδασκαλίας, δηλαδή σε διαδικασίες που αφορούν στην ερμηνεία ή στην αποσαφήνιση του παρελθόντος μιας περιοχής. Στην παρούσα μελέτη θα ασχοληθούμε με τη διδασκαλία της πολιτισμικής κληρονομιάς στο δευτεροβάθμιο σχολείο, με τη μέθοδο των σχεδίων εργασίας (project).
Στα συγκεκριμένα σχέδια εργασίας με θέμα την πολιτισμική κληρονομιά, ο στόχος είναι να δημιουργηθεί στους μαθητές η αίσθηση του ανήκειν συλλογικά σε μια κοινότητα και να μετατραπεί η κληρονομιά σε ορατή μνήμη της κοινωνίας μας, σε σχέση με ένα παρελθόν, που πρέπει να γνωρίζουμε και να αποδεχόμαστε. Στην αναγκαία δόμηση μιας συλλογικής ταυτότητας, η πολιτισμική κληρονομιά μπορεί να αποτελέσει σταθεροποιητικό παράγοντα στον φρενήρη ρυθμό του κόσμου προς μια, όλο και πιο ραγδαία εξέλιξη.
3.1.Η πολιτισμική κληρονομιά στο δευτεροβάθμιο σχολείο
Η επιλογή του θέματος - το άμεσο περιβάλλον ως θησαυρός
Είναι πολύ εύκολο, αλλά και ενδιαφέρον για τους μαθητές-τριες, να επιλέγονται θέματα από το άμεσο περιβάλλον του σχολείου και γενικότερα της περιοχής. Με βάση το περιβάλλον-πλαίσιο ως σημείο εκκίνησης, οι μαθητές-τριες έρχονται πιο εύκολα σε επαφή με το επιλεγμένο θέμα πολιτισμικής κληρονομιάς και συχνά παρουσιάζουν περισσότερα κίνητρα για να εκπονήσουν το σχέδιο εργασίας. Η καλύτερη οδός που προσφέρεται στον διδάσκοντα είναι η αναζήτηση πληροφοριών από τους μαθητές για ένα θέμα, το οποίο μπορεί να αφορά άμεσα το περιβάλλον τους και οι οποίοι δεν το έχουν ακόμη εξετάσει κάτω από αυτό το πρίσμα: π.χ. Τι είδους παρελθόν κρύβεται κάτω από τα ερείπια του κάστρου, όπου έπαιζαν κρυφτό; Οι εκκλησίες της περιοχής, τα μοναστήρια, μπορεί να κρύβουν πίσω τους πολύ περισσότερα στοιχεία απ' όσα γνωρίζουν; Γιατί η γεωργία της περιοχής στρέφεται γύρω από αυτές τις καλλιέργειες; Αλλά εκτός από την υλική πολιτισμική κληρονομιά, πολλά θέματα προσφέρονται και από το πεδίο της άυλης. Από που προέρχεται αυτή η υπέροχη τοπική συνταγή; Γιατί εορτάζεται ο Άγιος Χ. σε αυτή την πόλη; Ποια ιστορία κρύβεται πίσω από αυτή την ετήσια γιορτή ή πανήγυρη; Τα τοπικά ήθη και έθιμα, η διάλεκτος της περιοχής μπορούν να μελετηθούν ως θέματα σ' ένα σχέδιο εργασίας. Πως περνούν τις διακοπές τους οι άνθρωποι σήμερα και πώς άλλοτε; Ο σύνδεσμος μεταξύ τους μπορεί να αποκαλυφθεί και να αποκατασταθεί η «απόσταση».
Θέματα για την τοπική ιστορία μπορούν εξίσου να αποτελέσουν η μελέτη της ιστορίας ενός χωριού ή της συνοικίας μιας πόλης, η απήχηση της Επανάστασης του 1821 σε μια συγκεκριμένη κοινότητα. Η ιστορία ενός εργοστασίου ή μιας επιχείρησης με καθοριστική παρουσία για την οικονομία της περιοχής αποτελούν ένα θέμα μελέτης που θα άγγιζε και άλλες πτυχές της τοπικής ιστορίας και θα σκιαγραφούσε ευρύτερα το χαρακτήρα της περιοχής. Η ίδρυση και η λειτουργία ενός σχολείου είναι ένα θέμα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για τους ίδιους τους μαθητές της κοινότητας. Τα οικογενειακά ονόματα και τα βαπτιστικά που συναντάμε σε μια περιοχή μπορούν να αποτελέσουν θέμα μελέτης, για το οποίο θα φαίνονταν χρήσιμα τα ενοριακά αρχεία.
Ασχολούμαστε με την πολιτισμική κληρονομιά, δεν σημαίνει απλά σκεφτόμαστε το παρελθόν, αλλά επιλέγουμε θέματα που σχετίζονται με το παρόν και το μέλλον. Μια συζήτηση με θέμα την οικοδομική μετατροπή μιας συνοικίας, ή την ανακατασκευή της παλιάς αγοράς, ίσως είναι μια πρόκληση για τους μαθητές-τριες για να πάρουν θέση στα πλαίσια της συζήτησης, ή ακόμη να διατυπώσουν μια νέα ιδέα, που θα τους οδηγήσει σε θέματα που σχετίζονται με το σχέδιο της πόλης τους και την καθημερινή ζωή τους. Γενικά, παρατηρώντας το άμεσο περιβάλλον με διαφορετικό τρόπο οι εκπαιδευτικοί θα βρουν υλικό που θα εκπλήξει τόσο τους μαθητές όσο και τους συναδέλφους τους!
Υλικό που να προσφέρει διεπιστημονικές προσεγγίσεις
Το υλικό πολιτισμικής κληρονομιάς, το οποίο προσφέρει την ύλη για το θέμα μελέτης ενός σχεδίου εργασίας δεν επιλέγεται μόνο για την ιδιαίτερη ομορφιά του. Το πιο σημαντικό είναι να θέτει ζητήματα που ελκύουν το ενδιαφέρον και κινητοποιούν τους μαθητές-τριες. Είναι πολύ σημαντικό να προσεγγίζεται από διαφορετικές οπτικές γωνίες, οι μαθητές να μπορούν να συμπεριλάβουν διάφορα θέματα και οι καθηγητές να είναι διαθέσιμοι να πάρουν μέρος σ’αυτά. Έτσι δημιουργείται ένα πραγματικό διεπιστημονικό σχέδιο εργασίας. Αυτό είναι συχνά πιο εύκολο απ’ ότι φαίνεται.
Ας πάρουμε για παράδειγμα μια εκκλησία: εκτός από τη θρησκεία, υπάρχει υλικό για πολλά θέματα. Ο καθηγητής των καλλιτεχνικών θα ενδιαφερθεί για την αγιογραφία, την ξυλογλυπτική κ.λ.π. Στη φυσική ο καθηγητής μπορεί να επικεντρωθεί στην ακουστική του ναού, στην κατασκευή των τόξων, ενώ ο μαθηματικός να ασχοληθεί με τις αρχιτεκτονικές αναλογίες του μνημείου. Άλλες προσεγγίσεις είναι εξίσου δυνατές. Ο τελικός στόχος για τους μαθητές είναι να είναι δημιουργικοί με το θέμα αυτό και να τους επιτρέπεται να θίξουν πολλά διαφορετικά θέματα.
Συνθήκες δημιουργίας
Παρατηρώντας το άμεσο περιβάλλον και τη γειτονιά με μια νέα ματιά, χάρη στη έκπληξη που προκαλείται από τις ιστορίες που κρύβονται πίσω από τα καθημερινά πράγματα, οι μαθητές παροτρύνονται να θέτουν νέες ερωτήσεις. Όσο περισσότερο ρωτούν τόσο περισσότερο αξίζει να παίρνουν απαντήσεις. Οι καθηγητές θα πρέπει να έχουν εκτιμήσει εκ των προτέρων, αν υπάρχουν αρκετές πηγές για την εξεύρεση πληροφοριών και σχετικών απαντήσεων. Υπάρχουν κάποια βιβλία που διατίθενται και που οι μαθητές μπορούν να χρησιμοποιήσουν; Υπάρχουν ιστοσελίδες με πληροφορίες για το συγκεκριμένο θέμα; Υπάρχει μια καλή βιβλιοθήκη ή αρχεία; Άνθρωποι, τους οποίους μπορούν να ρωτήσουν και να συλλέξουν πληροφορίες; Κατάλληλος εξοπλισμός για μετρήσεις, συλλογή και καταγραφή δεδομένων, φωτογραφική μηχανή, video-camera, σαρωτής (scanner);
Διεθνή εκπαιδευτικά project
Εκτός από τα σχέδια εργασίας μέσα από το μάθημα της τοπικής ιστορίας, υπάρχει η δυνατότητα οι μαθητές-τριες να συμμετέχουν σε διεθνή εκπαιδευτικά σχέδια εργασίας (όπως π.χ. το Comenius8) για την πολιτισμική κληρονομιά. Σ’ αυτά καλλιεργείται όχι μόνο μια θετική στάση ως προς την αντίληψη της παγκοσμιότητας και της αλληλεπίδρασης των πολιτισμών στη συνείδηση των μαθητών, αλλά και μια επιδίωξη για τη διατήρηση της αυτοτέλειας και της αυτονομίας του κάθε πολιτισμού..
Αυτό είναι δυνατό να συμβεί, εφόσον κατανοήσουν οι μαθητές ότι αφού οι άνθρωποι μπορούν να μετέχουν σε διαφορετικές ταυτότητες, δεν είναι δυνατόν και οι αντίστοιχες πολιτισμικές και ιστορικές αναφορές τους να υποτάσσονται σε ένα και μοναδικό ερμηνευτικό πλαίσιο· αντίθετα, τα όρια ανάμεσα στις διαφορετικές εκδοχές τους θα πρέπει να συζητιούνται και να διασταυρώνονται, ενισχύοντας, έτσι, την αυτοτέλεια του κάθε πολιτισμού.
3.2.Εισαγωγή της πολιτισμικής κληρονομιάς στις εκπαιδευτικές δραστηριότητες μέσα από την τοπική ιστορία9
Στόχοι των εκπαιδευτικών αυτών δραστηριοτήτων:
- Διατήρηση μνήμης, που αφορά σε όψεις μιας κοινής ιστορίας, βιωμένης σ’ ένα κοινό τόπο αναφοράς.
- Άνοιγμα του σχολείου στον εξωτερικό κόσμο
- Αναζήτηση ριζών σε μια κοινωνία που διαμορφώνει ρυθμούς γρήγορης εξέλιξης
Ωστόσο, σημειώνεται ότι με βάση αυτές τις δραστηριότητες πολλοί σκόπελοι χρειάζεται να παρακάμπτονται :
- η ρετρομανία, νοσταλγική χαρά ενός τέλειου παρελθόντος10,
- Oτοπικισμός, στενή θέαση της κληρονομιάς, περιορισμένης στο τοπικό πεδίο, χωρίς άνοιγμα στο γενικό, οδηγώντας στη στεγανοποίηση των ταυτοτήτων και στον πνευματικό και κοινωνικό εγκλεισμό11 -τόπος αναδίπλωσης της ταυτότητας και εργαλείο νέων αποκλεισμών12. Αυτό δημιουργεί στο παιδί την αίσθηση του εγωκεντρισμού.
- η μη ακριβής αναπαράσταση του παρελθόντος, οφειλόμενη σε μη αντικειμενικές μαρτυρίες και ελλιπή ανάπτυξη δεξιοτήτων των μαθητών.
Παιδαγωγική διαδικασία
Πρόκειται για μια ενεργητική διαδικασία : τα παιδιά αναζητούν τοπική τεκμηρίωση, πηγαίνουν επί τόπου, παρατηρούν, συναντιούνται με ανθρώπους, κρατούν σημειώσεις, ψάχνουν για τοπικά χαρακτηριστικά, συσκέπτονται, αναλύουν. ..
Έτσι περνούν:
Αυτή η διαδικασία στηρίζεται κυρίως σε δύο τρόπους αιτιολόγησης που χρησιμοποιούνται διαδοχικά ή με συμπληρωματικό τρόπο:
· Την επαγωγική αιτιολόγηση, η οποία από το γενικό φθάνει στο ειδικό
· Την απαγωγική αιτιολόγηση, η οποία από την ανάλυση των γεγονότων φθάνει σε μια γενίκευση.
Αν και είναι πιο εξειδικευμένη, η τοπική ιστορία διαθέτει τη μεθοδολογία και τη ακρίβειά της.
3.3. Σύντομη περιγραφή ενός σχεδίου εργασίας
Συνολικά θα μπορούσε να πει κανείς ότι το σχέδιο εργασίας ανεξάρτητα από το μέγεθός του, αποτελείται από πέντε φάσεις :
- Τη φάση προσανατολισμού: ποιο είναι το πρόβλημα; Τι θέλουμε να ανακαλύψουμε;
- Την οργάνωση: πως να βρούμε μια απάντηση; πως να κάνουμε μια προσέγγιση ;
- Την ίδια την έρευνα: ποιες πληροφορίες ψάχνουμε ακριβώς; Πού μπορούμε να τις
βρούμε; Ποιος μπορεί να βοηθήσει σ' αυτό;
- Την παρουσίαση των αποτελεσμάτων: ποια είναι η απάντηση στο θέμα που
μελετάμε; Πως να την ανακοινώσουμε στους άλλους;
- Την αξιολόγηση: τι μάθαμε;
3.4. Αξιολόγηση
Η αξιολόγηση μιας διδακτικής ενέργειας ως προς την πολιτισμική κληρονομιά μπορεί να γίνει:
• χρονικά: πριν, αμέσως πριν την έναρξη, κατά την διάρκεια, αμέσως μετά το πέρας, μετά, μακροπρόθεσμα.
• από διάφορες οπτικές γωνίες: του διδάσκοντα, του μαθητή-τριας, του εκπαιδευτικού ή πολιτισμικού υπεύθυνου και των προσώπων που παρεμβαίνουν.
• Προσδιορισμός των επιτευγμάτων εκπαιδευτικού επιπέδου: απόκτηση γνώσεων, αναφορές στο χρόνο και στο χώρο, κυριότητα στο επιλεχθέν θέμα.
• Προσδιορισμός συλλογικών επιτευγμάτων: συμμετοχή στη ζωή της ομάδας, προσαρμοστικότητα.
Επιλογικά
Ένα σχέδιο εργασίας με θέμα πολιτισμικής κληρονομιάς μπορεί να αποφέρει πλούσιους καρπούς:
· Στον καθηγητή, την τέλεια ευκαιρία να γνωρίσει την περιοχή του, τους μαθητές και τους συναδέλφους του, βλέποντάς τους από μιαν άλλη οπτική. Είναι αλήθεια ότι απαιτείται σημαντική οργάνωση, αλλά γρήγορα ο εκπαιδευτικός αντιλαμβάνεται ότι αξίζει τον κόπο. Όχι μόνο ο ενθουσιασμός των συμμετεχόντων έχει παρακινητική επίδραση, αλλά επίσης η πραγμάτωση των συγκεκριμένων στόχων οι οποίοι έχουν τεθεί, επιβραβεύουν την όλη εργασία. Ο καθηγητής έχει τη δυνατότητα να διατρέξει κατά κάθετο τρόπο περιεχόμενα της ύλης με εξειδικευμένες γνώσεις, αλλά κυρίως οι μαθητές-τριες έχουν την ευκαιρία να θέσουν σε εφαρμογή άλλες δεξιότητες, όπως π.χ. εκείνες που απαιτούνται για την έρευνα, την παρουσίαση αποτελεσμάτων, την κοινωνικοποίηση... Πάνω απ’ όλα, η αλληλεπίδραση με τους μαθητές-τριες είναι αναζωογονητική, όχι τόσο με τον καθηγητή στη θέση του κατέχοντα την γνώση, άλλα του «προπονητή», ο οποίος τους καθοδηγεί βρισκόμενος δίπλα τους. Η οργάνωση ενός σχεδίου εργασίας πολιτισμικής κληρονομιάς παρέχει την ευκαιρία στους εκπαιδευτικούς να συνεργαστούν με άλλους συναδέλφους και να ανταλλάξουν σκέψεις και ιδέες.
· Στους μαθητές-τριες κινητοποιεί το ομαδικό πνεύμα για την επίτευξη ενός κοινού στόχου, αισθήματα αλληλεγγύης και ανήκειν στον ίδιο τόπο. Πρόκειται για μια βιωματική μάθηση, κατά την οποία οι μαθητές ασκούνται σωματικά, πνευματικά και συναισθηματικά. Η χρήση του σχεδίου εργασίας στο μάθημα της ιστορίας και ιδιαίτερα της τοπικής ιστορίας, δίνει την δυνατότητα στους μαθητές-τριες να συνειδητοποιήσουν πόσο το παρελθόν, στην δική τους περιοχή- πόλη, μπορεί να κατανοηθεί, αλλά και να είναι επίκαιρο. Επιπλέον είναι η καταλληλότερη ευκαιρία να εφαρμόζονται έμπρακτα οι αρχές της διαπολιτισμικότητας. Δίνεται η ευκαιρία σε όλους τους μαθητές ανεξάρτητα καταγωγής, πολιτισμού ή θρησκείας, μέσα από την συνεργασία, να γνωρίσουν τον «άλλον» και να κατανοήσουν την ιδιαιτερότητά του.
Ο διάλογος, ανάμεσα στο υποκείμενο-μαθητή και στο αντικείμενο-πολιτισμικό προϊόν αποτελεί μια μορφή ευρύτερης πολιτισμικής επικοινωνίας, η οποία πλουτίζει την προσωπικότητα του παιδιού ή του εφήβου και τον βοηθά να ανακαλύψει τα σήματα που εκπέμπει ο κόσμος γύρω του αλλά και την ικανότητα σημασιοδότησης, που ο ίδιος διαθέτει.
Τελικά ίσως αυτό είναι και το βαθύτερο νόημα της οικουμενικότητας του πολιτισμικού φαινομένου. Ενός φαινομένου που εκτυλίσσεται σε τρεις αλληλένδετες διαστάσεις:
1. τη διατήρηση ζωντανής της πολιτισμικής κληρονομιάς, δηλαδή της συνέχειας του είναι στο χώρο και τον χρόνο,
2. την ανάδειξη της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας και ιδιομορφίας, δηλαδή της διαφοράς από άλλα συναφή συστήματα, και
3. τη διάθεση και την ετοιμότητα να δέχεται επιδράσεις και επιρροές από εκφάνσεις του πνεύματος και του πολιτισμού, που σημειώνονται σε άλλους τόπους και λαούς.
Επιφύλαξη
Όμως το σχολείο, στο σχέδιό του να κατασκευάσει πολιτισμικές ταυτότητες στους μαθητές, μέσω της παιδείας της πολιτισμικής κληρονομιάς, δεν διαθέτει όλα τα απαραίτητα στοιχεία.Οι διαταγές, η διδασκαλία και πραγματοποίηση δραστηριοτήτων και σχεδίων εργασίας σε θέματα πολιτισμικής κληρονομιάς από τους φορείς, δεν μπορούν να εγγυηθούν την επιτυχία του εγχειρήματος. Επειδή ο καθένας είναι ελεύθερος να δεχθεί ή να απορρίψει συνολικά ή εν μέρει, μια κληρονομιά. «Δεν αρκεί να ενεργείς, να σκέφτεσαι και να δημιουργείς για να παράγεις μια κληρονομιά. Πρέπει να τη μεταδώσεις. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό ο κληρονόμος να την αποδεχτεί [...]. Υπάρχει λοιπόν, μια εθελοντική διαδικασία η οποία διέπει τον ορισμό της πολιτιστικής κληρονομιάς: εκφράζει την ουσία της διαδικασίας με την οποία ο κληρονόμος αποδέχεται την κληρονομιά13.Η πολιτισμική διάσταση ενός αντικειμένου συνεχίζεται όσο οι νέες γενιές ενσωματώνουν στη μνήμη τους την κληρονομιά των προγόνων τους. Η διάσταση αυτή εξαρτάται εν τέλει, πιο πολύ από τους κληρονόμους παρά από τους κληροδότες.
Σε σχέση με την εκπαίδευσή τους ως προς την πολιτισμική κληρονομιά, οι μαθητές παρουσιάζουν διαφορετικές στάσεις14 ως προς την ταυτότητα, που καθορίζουν το βαθμό ανταπόκρισής τους. Η δεκτικότητά τους σε μια διδασκαλία που αφορά στη ταυτότητά τους υπερβαίνει το σχολικό πλαίσιο. Εξαρτάται από τις αναπαραστάσεις τους για τις κοινότητες, ως πολίτες που εμπλέκονται στα αντικείμενα πολιτισμικής κληρονομιάς, και αυτές οι αναπαραστάσεις, εξαρτώνται από τη θέση αυτών των κοινοτήτων, ως προς τις άλλες ταυτότητες που εμφανίζουν οι μαθητές.
Ως εκ τούτου το σχολείο γενικά και ιδιαίτερα οι εκπαιδευτικοί, δεν αποτελούν παρά μόνο μέρος του μηχανισμού δόμησης ταυτοτήτων και στην ειδική περίπτωση πολιτισμικών ταυτοτήτων. Στα εμπόδια που προσκρούει το θεσμικό έργο θα πρέπει να προστεθούν και αυτά που έχουν σχέση με την αναμετάδοση, δηλαδή τους διδάσκοντες. Η επιτυχία του εγχειρήματος θα σήμαινε ότι έχουν σαφή επίγνωση της φύσης του, ότι οι ίδιοι συμμετέχουν σ’ αυτό ενεργά, ότι οι αντιλήψεις τους για την πολιτισμική κληρονομιά αντιστοιχούν με τις θεσμικές, ότι οι ίδιοι αναπτύσσουν τους δεσμούς που αναμένεται να δημιουργήσουν, συνθήκες, που κάθε άλλο παρά έχουν επιτευχθεί.
Σημειώσεις
[1] Ορίστηκε το 1997 από την UNESCO.
2 Υπάρχουν τα φυσικά τοπία και τα διαμορφωμένα τοπία, «από τον άνθρωπο» αλλά και «για τον άνθρωπο». Τα διαμορφωμένα τοπία είναι και η πιο σημαντική κατηγορία, γιατί περιλαμβάνει το σύνολο σχεδόν των σημερινών τοπίων στα οποία ζούμε. Πρόκειται για εδάφη όπου οι άνθρωποι εργάζονται, μετακινούνται, βρίσκουν πόρους για τη διαβίωσή τους, όπως το νερό και το έδαφος προς καλλιέργεια. Τα τοπία είναι η αντανάκλαση των δραστηριοτήτων των κατοίκων σ’ αυτούς τους τόπους ζωής. Διακρίνονται σε αστικά τοπία, αγροτικά τοπία, γεωργικά τοπία ...
3 Λεοντσίνης Γ. 2006. Διδακτική της Ιστορίας- γενική –τοπική ιστορία και περιβαλλοντική εκπαίδευση, Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα, σελ.50.
4 Ο. π. σελ. 52.
5 Pierre Giolito, 1986. L’enseignement de l’histoire aujourd’hui, Armand Collin Bourrelier, σ.186 και
σ. 121.
6 Pierre Giolito, 1986, ό.π. και Γ. Λεοντσίνης, 1999. Ιστορία –περιβάλλον και η διδακτική τους, εκδόσεις «Ινστιτούτο του Βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα», Αθήνα.
7 Χρυσούλα Γαλάνη, 2009. Τοπική ιστορία και περιβάλλον στο γαλλικό εκπαιδευτικό σύστημα. Πρακτικά Επιστημονικής ημερίδας, με θέμα «Σχολική Έρευνα και Διδακτική της ιστορίας, από το βίωμα στην ιστορική γνώση», Πολιτιστικό κέντρο του Δήμου Σφακιωτών, Λευκάδα, (υπό έκδοση).
8 Βλέπε:Partenariats Scolaires Multilatéraux Comenius, Programme européen d’éducation et de formation tout au long de la vie, Contrat financier 2009, στην ιστοσελίδα:
www.ville-lethor.fr/publicservlet/Telecharge?filename=a2a-16534.pdf
9 Χρυσούλα Γαλάνη, 2009, ό.π.
10 Dominique Borne, "Avant-propos", σ.σ. 7-8, Art et Patrimoine n° 6, Φθινόπωρο 1998.
11 Art et Patrimoine, ό.π., σ. 5.
12 Patrice Beghain, Le patrimoine : culture et lieu social, Presse de Sciences, 1999.
[1]3Leniaud J.-M., 1997. «Le patrimoine récupéré. L’exemple de Saint-Denis », Pour une histoire culturelle, Paris, Le Seuil, σ. 355.
[1]4Βλέπε περισσότερα στο: Kastersztein J., 2003. «Les stratégies identitaires des acteurs sociaux: approche dynamique des finalités», Stratégies identitaires, Paris, PUF (coll. Psychologie d’aujourd’hui).
Βιβλιογραφία ελληνόγλωσση
Βουδούρη, Δ. και Στρατή, Α. 1999. Η Προστασία της Πολιτιστικής κληρονομιάς σε διεθνές και Ευρωπαïκό Επίπεδο. Αθήνα, Σάκουλας.
Γαλάνη, Χρυσούλα, 2010. Τοπική ιστορία και περιβάλλον στο γαλλικό εκπαιδευτικό σύστημα. Πρακτικά Επιστημονικής ημερίδας, με θέμα «Σχολική Έρευνα και Διδακτική της ιστορίας, από το βίωμα στην ιστορική γνώση», Πολιτιστικό κέντρο του Δήμου Σφακιωτών Λευκάδα, (υπό έκδοση).
Eco, Umberto. 1992. Πολιτιστικά Κοιτάσματα. Προτάσεις για τη διατήρηση και τη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής.
Κόνσολα, Ντ. 1995. Η Διεθνής Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς Αθήνα, Παπαζήσης.
Λεοντσίνης, Γ. 1999. Ιστορία –περιβάλλον και η διδακτική τους, εκδόσεις «Ινστιτούτο του Βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα», Αθήνα.
Λεοντσίνης, Γ. 2006. Διδακτική της Ιστορίας-γενική–τοπική ιστορία και περιβαλλοντική εκπαίδευση, Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα.
ΠαυλογεωργάτοςΓ. 2008. Διατήρηση της υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Εκδόσεις Β. Γκιούρδας Εκδοτική, Αθήνα.
Βιβλιογραφίαξενόγλωσση
Abeles M. 2008. Anthropologie de la globalisation, Paris, Payot.
Babelon J.-P.1995. Chastel André, La notion de patrimoine, Liana Levi,. (Opinion).
Beghain, Patrice, 1999. Le patrimoine: culture et lieu social, Presse de Sciences.
Borne, Dominique, Art et Patrimoine n° 6, Φθινόπωρο 1998.
Choay Françoise, 1992, L’allégorie du patrimoine, Seuil, (La couleur des idées).
Cleere, H. (ed.) 1989. Archaeological Heritage Management in the Modern World. London : Routledge.
Di Meo Guy, 1995. « Patrimoine et territoire une parente conceptuelle», in Méthode et enjeux spatiaux. L’Harmattan.
Di Meo Guy, 1996. « Production des identités et attachement au lieu », in L’alchimie du patrimoine, Editions de la Maison des Sciences de l’Homme d’Aquitaine.
Hall, Μ.C. & McArthur, S. 1998. Integrated Heritage Management: Principles and Practice. London: The Stationery Office.
Harrison, Richard (ed.) 1994. Manual of Heritage Management. London: Butterman-Heinemann.
Johnson Nuala, 1995. Cast in stone: monuments, geography and nationalism . Environment and planning D: Society and Space, volume XIII.
Kastersztein J., 2003. «Les stratégies identitaires des acteurs sociaux: approche dynamique des finalités », Stratégies identitaires, Paris, PUF (coll. Psychologie d’aujourd’hui.
Lamy Yvon (dir.), 1996. L’alchimie du patrimoine, Editions de la Maison des Sciences de l’Homme d’Aquitaine.
Le Goff Jacques (sous la présidence de), 1998. Patrimoine et passions identitaires.- Editions du patrimoine, (Acte des Entretiens du Patrimoine).
Leniaud Jean Michel, 1992. L’utopie française: essai sur le patrimoine, Paris, Menges,.
Namer Gerard, 1987. Mémoire et socιété. Meridiens Klincksieck,
Nora Pierre, 1984. Les lieux de mémoire, Gallimard,.- (Bibliotheque illustrée des histoires).
Rangeon F., 1994. L’identité locale, L’Identité politique, Paris, PUF,
Dupoirier E. et Schajer H.-D., 1994. L’identité régionale. Problèmes théoriques. Perspectives politiques, L’Identité politique, Paris, PUF.
Kastersztein J., 2003. Les stratégies identitaires des acteurs sociaux : approche dynamique des finalités, Stratégies identitaires, Paris, PUF (coll. Psychologie d’aujourd’hui).
Leniaud J.-M., 1997. Le patrimoine récupéré. L’exemple de Saint-Denis , Pour une histoire culturelle, Paris, Le Seuil.
Ιστοσελίδες:
http://whc.unesco.org/nwhc/pages/home/pages/homepage.htm (World Heritage Centre)
http://whc.unesco.org/nwhc/pages/doc/main.htm (H Σύμβαση για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτισμικής και Φυσικής Κληρονομιάς του 1972).
Πηγή: alfavita
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου