«Θεολογία» της απολύμανσης

Γράφει ο Αναστάσιος Ομ. Πολυχρονιάδης
Δρ. θεολογίας

«Θεολογία» της απολύμανσης 

Αυτή την περίοδο που χαρακτηρίζεται από την επιδημία του κορονωϊού εμφανίστηκε σε διάφορα μέσα μαζικής ενημέρωσης ο καθηγητής Δογματικής και Συμβολικής Θεολογίας του Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ, Χρυσόστομος Σταμούλης, διατυπώνοντας τις απόψεις του περί της καταστάσεως που προέκυψε. Έπειτα από μια μικρή έρευνα στις απόψεις που εξέθεσε, διαπιστώνουμε, εκ νέου, έναν τρόπο έκφρασης που παραθεωρεί το Ορθόδοξο δόγμα και ήθος. 

«δεν είναι μαγκιά [...] η Θεία Κοινωνία»[1]

Διαβάζοντας μια συνέντευξη του Σταμούλη, σχετικά με την επιδημία του κορωνοϊού, διαπιστώνουμε καταρχάς τη συμφωνία του με τη χρήση ατομικών πλαστικών κουταλιών όσον αφορά τη μετάδοση της Θείας Κοινωνίας. Λέγει σχετικά: «Θα μπορούσε να βγει μια κεντρική ανακοίνωση της Εκκλησίας που να αναφέρεται σε αυτή τη δυνατότητα. Ξέρετε, ίσως δεν έχει γίνει αντιληπτό το μέγεθος του κινδύνου που αντιμετωπίζουμε. Η Εκκλησία είναι ένα ζωντανό σώμα που πρέπει να προσαρμόζεται λειτουργικά στις ανάγκες της ζωής, να μην τη βλέπουμε ως μια πραγματικότητα δομημένη με τρόπο που δεν επιδέχεται αλλαγές». Γι’ αυτό, λίγο παρακάτω εκφράζει την έκπληξή του, διαβάζοντας, όπως λέγει, «τις προκλητικές δηλώσεις» γυναίκας βουλευτή του ελληνικού κοινοβουλίου «ότι κοινώνησε και θα το επαναλάβει». «Ξέρετε», συνεχίζει ο Σταμούλης, «δεν είναι μαγκιά η Θεία Ευχαριστία και η Θεία Κοινωνία. Μου θυμίζει τη μαγκιά του ‘‘εγώ θα καπνίσω!’’ χωρίς να ταυτίζω Θεία Ευχαριστία και κάπνισμα, καταλαβαίνετε την αναλογία του παραδείγματος...», καταλήγει. 

Δυστυχώς, στην προκειμένη περίπτωση, ο Σταμούλης, με ένα τέχνασμα φέρνει σε αναλογία τή Θεία Κοινωνία με το κάπνισμα. Άσχετα αν λέει ότι δεν τα ταυτίζει, έχει προκρίνει μια αναλογία που δεν ταιριάζει στο σοβαρό λόγο, και μάλιστα ενός δογματολόγου. Η χαμηλού επιπέδου αυτή αναλογική αναφορά παραγκωνίζει με «μάγκικο» τρόπο τη θεολογική συζήτηση για τη μέγιστη σημασία του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας και των προϋποθέσεων που χρειάζονται για την προσέλευση σε αυτή. Ενώ δηλαδή για τη Θεία Κοινωνία χρειάζεται άσκηση και μετάνοια, για το κάπνισμα κάτι τέτοιο είναι αδιάφορο. 

Οπότε, με τέτοιες αταίριαστες κινήσεις, προκρίνεται ως φυσιολογική, για εκείνον, η «υπακοή» σε ενδεχόμενο πολιτειακό κέλευσμα. Λέγει χαρακτηριστικά: «Αν πει η Πολιτεία ότι θα πρέπει να σταματήσει ακόμα και η σύναξη, τότε θα πρέπει η Εκκλησία να το αποδεχθεί», ακολουθώντας τις σχετικές «εντολές». Και αυτό γιατί, ο Σταμούλης, θεωρεί την Ορθόδοξη Εκκλησία, απλά ως μία θρησκευτική κοινότητα, δίπλα σε τόσες άλλες, εκφράζοντας με αυτό τον τρόπο μια μη θεολογική προσέγγιση του ζητήματος. 

Σημειώνει χαρακτηριστικά: «Θα έπρεπε η εκκλησία της Ελλάδας και οι άλλες θρησκευτικές κοινότητες ανά τον κόσμο να προχωρήσουν πιο θαρραλέα σε ανακοινώσεις που θα δηλώνουν κατανόηση του προβλήματος, αλληλεγγύη προς τους ανθρώπους. Πρέπει ως μέλη, ή οργανισμοί, ή ομάδες της δημόσιας πλατείας να δηλώνουν με έμφαση ότι θα ακολουθήσουν όλες τις διαδικασίες που προβλέπονται προκειμένου να μην συμπράξουμε με αθέμιτο τρόπο στη μεγιστοποίηση του προβλήματος». 

Πουθενά, ωστόσο, στο λόγο του δεν γίνεται αναφορά στο μέγα θαύμα του μυστηρίου της Ευχαριστίας, ενώπιον του οποίου προσέρχεται ο πιστός «Μετά φόβου Θεού, πίστεως και αγάπης». Ομιλεί για «προκλητικές δηλώσεις» γυναίκας βουλευτού, η οποία κοινώνησε και είπε ότι «θα το επαναλάβει», χαρακτηρίζοντας, όπως ήδη αναφέραμε, αρνητικά τη στάση της και χρησιμοποιώντας για αυτή τη λέξη «μαγκιά». Αυτό, σε συνδυασμό με τη συμφωνία του για χρήση ατομικών κουταλιών, όσον αφορά τη μετοχή των πιστών στο κοινό Ποτήριο της Ζωής, δηλαδή στη Θεία Ευχαριστία, φανερώνει την εκ μέρους του πλήρη απαξίωση μετοχής στο Σώμα και στο Αίμα του Χριστού. 

Πίστη=Απιστία; 

Η χρήση αγιολογικών παραδειγμάτων. 

«Οι πιστοί», σημειώνει ο Σταμούλης, «θα πρέπει να μείνουν στα σπίτια τους όπως και οι άπιστοι», αναφέροντας ως παράδειγμα τους «δενδρίτες», οι οποίοι «δεν είχαν κοινωνήσει επί χρόνια κι όμως είχαν την Χάρη του Θεού»[2]. 

Αν διαβάσουμε ενδεικτικά τον βίο του οσίου Δαβίδ του δενδρίτου, του Θεσσαλονικέως, ο οποίος ασκήτευσε επί τρία έτη, πάνω σε δέντρο αμυγδαλιάς, φθάνοντας σε δυσθεώρητα μέτρα αγιότητας, τότε το παράδειγμα που χρησιμοποιεί ο Σταμούλης είναι τουλάχιστον ατυχές3. Εξάλλου και η οσία Μαρία η Αιγυπτία, όπως γνωρίζουν άπαντες, μετάλαβε των Αχράντων Μυστηρίων μία φορά στη ζωή της, αλλά ολόκληρη η ζωή της, μετά τη μετάνοιά της, υπήρξε μια αέναη προετοιμασία για τη μοναδική της μετοχή. 

Με την ίδια λογική της προκλητικής αθεολογίας, ο Σταμούλης υποτάσσει την Εκκλησία στον κρατικισμό. Λέει αυτολεξεί ότι «αυτή τη στιγμή η Εκκλησία το μόνο που έχει να κάνει είναι να ακολουθήσει τους κανόνες και τα μέτρα τα οποία προτείνει η Πολιτεία για όλους τους Δημόσιους Φορείς»4, καθώς και ότι «πρέπει να σεβαστούμε τις αγωνίες των πολιτών, την αγωνία της πολιτείας, η οποία, διά του Πρωθυπουργού, εκφράστηκε με θαυμάσιο τρόπο»[3]. Δηλαδή, ο ίδιος δασκαλεύει την Εκκλησία, ως αν αυτή να ήταν ένας ανεύθυνος οργανισμός. 

Θα πρέπει να τονίσουμε, ότι η νέα εκκλησιολογία που επιλέγει ο Σταμούλης βρίσκεται μακράν της Ορθόδοξης, θεωρώντας τους Κανόνες της Εκκλησίας ως εφήμερους[4][5]. Μιλώντας ο ίδιος για Κανονική Πράξη, στο θέμα της Θείας Λειτουργίας, εν μέσω επιδημίας κορονοϊού, λέγει ότι «η Εκκλησία θα πρέπει να λειτουργήσει μόνο με έναν ιερέα και έναν πιστό, όπως προβλέπεται στην Κανονική μας Πράξη»[6]. Αναρωτιέται, λοιπόν, καθένας τι εννοεί, κάθε φορά, όταν ομιλεί περί Κανονικότητας. Η περίπτωση που αναφέρει περί ενός ιερέως και ενός πιστού αφορά την αναγκαία συνθήκη για την εγκυρότητα του μυστηρίου και όχι τον αγιασμό του πληρώματος της Εκκλησίας, που δεν καθίσταται δυνατός άνευ της συμμετοχής των βαπτισμένων πιστών στο μυστήριο της Ευχαριστίας. 

Ο Σταμούλης σημειώνει πως «η Εκκλησία», λόγω κορωνοϊού, «έπρεπε να ανακοινώσει την αποχή για να αναδείξει το Μυστήριο της ευθύνης που κρίνεται από το μέγεθος και το ύψος της Αγάπης μας», προσθέτοντας ακολούθως πως «το Σάββατο έγινε για τον Άνθρωπο κι όχι ο Άνθρωπος για το Σάββατο»8. Λησμονεί (;) βέβαια ότι το συγκεκριμένο Σάββατο «ο Χριστός θεράπευε ανθρώπινη ασθένεια ως πραγματικός ιατρός. Διότι, αν δεν λησμονεί, είναι ανάρμοστη και αυτή η αναλογική έκφραση για έναν ειδικό δογματολόγο.  

Και γεννιέται το ερώτημα, περί του εάν μπορεί ο Σταμούλης να υποστηρίζει την αποχή από το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας και ταυτόχρονα να τονίζει ανερυθρίαστα ότι υπηρετεί το έργο μιας Ορθόδοξης ενορίας. Λέγει χαρακτηριστικά: «’Οσο θυμάμαι τον εαυτό μου, τον θυμάμαι εντός της ενορίας [...] σε χώρους που αγαπώ και συνεχίζω να ζω και στη Θεσσαλονίκη, στην ενορία μας, στον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, όπου έχουμε και τα μουσικά μας [...] σχήματα»[7]. Σημειώνουμε εδώ, ότι σε παλαιότερο άρθρο μας-απάντηση, σε άλλες διαφθοροδοξίες του, είχαμε αποδείξει την εκ μέρους του διαστρέβλωση λόγων του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, όσον αφορά το θέμα της πορνείας και απορούμε πως επιχειρεί, την ίδια στιγμή που εκφράζεται απαξιωτικά για τη θεολογία, να υπηρετεί ως μουσικός σε ενορία της Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης που τιμάται επ’ ονόματι του Χρυσορρήμονος Αγίου[8]. 

Περι-ορίζεται η Εκκλησία; 

Για τον Σταμούλη: «Η Εκκλησία πάντα θεολογούσε στα όρια της ανάγκης της»[9]. Δηλαδή, η Εκκλησία που όπως γνωρίζουμε δεν ορίζεται, για εκείνον, πάντα περιορίζεται. Αυτό σημαίνει ότι η Ευχαριστιακή Κοινότητα αποτελεί, πλέον, ψυχολογικό και όχι οντολογικό γεγονός, δηλαδή καλύπτει απλώς το λεγόμενο θρησκευτικό συναίσθημα, εντός πάντοτε των ορίων τις κτιστότητας, μιας και η Εκκλησία εντάσσεται, όπως λέγει ο ίδιος, στους δημόσιους φορείς της Πολιτείας12. Αυτό αποκαλύπτει και η ιδιωτική οδός της θεολογίας που επιλέγει ο Σταμούλης, αφού για εκείνον η πτώση του ανθρώπου (από την κοινωνία με τον Θεό) αποτελεί ιδεολογικό και όχι οντολογικό γεγονός13. Δηλαδή, τόσο το Βάπτισμα όσο και η Ευχαριστία δεν είναι για τη «θεολογία» του απαραίτητα μυστηριακά γεγονότα, αλλά αποτελούν περιφερειακά συμβάντα. 

Με αυτό τον τρόπο, η πίστη καθίσταται μια ιδεολογία, δίπλα σε τόσες άλλες, και επομένως η Εκκλησία παύει να είναι ο κατεξοχήν χώρος αγιασμού του μετανοούντος πεπτωκότος ανθρώπου, γενόμενος ένας χώρος «προσευχητικών» συναθροίσεων. Έτσι εξηγείται και το συμπέρασμά του, ότι εντός του ναού «είναι εύκολο να μεταδοθούν [...] όπως και σε άλλο, κλειστό κυρίως χώρο, η ασθένεια, ο ιός». Ακολούθως, τονίζει τη σύσταση επιτροπών «οι οποίες θα ελέγξουν τους χώρους της λατρευτικής προσευχής», συνεπώς και τους ναούς της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ενώ ομιλεί και για «εντολές» που δόθηκαν «στους πιστούς προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση». Στο σημείο αυτό, ο ίδιος προτείνει επιπλέον, «ότι μπορούμε να κάνουμε και ένα βήμα παραπάνω, να προχωρήσουμε αυτή την Κυριακή σε μια εγκύκλιο ίσως, στην οποία θα συνιστούμε στους πιστούς να μην έρθουν στους χώρους προσευχής, όπως θα γίνει σε όλο το δημόσιο χώρο, διότι είμαστε πλέον σε κατάσταση πανδημίας». 

«Είναι η στιγμή», συνεχίζει, «η Ορθόδοξη Εκκλησία αλλά και όλες οι θρησκευτικές κοινότητες να δείξουν την ευθύνη τους απέναντι στους πολίτες αυτής της χώρας». «Κανένας δεν αμφισβητεί», σημειώνει, «τουλάχιστον στο χώρο της Εκκλησίας και της Θεολογίας, το γεγονός ότι η Θεία Ευχαριστία είναι ένα μυστήριο»14. «Αλλά την ίδια στιγμή» ο ίδιος αναιρώντας το λόγο του «υπογραμμίζει ότι είναι εκβιαστικό όχι μόνο στους ανθρώπους αλλά και απέναντι στον Θεό να ζητά κάποιος από τον πιστό να αποδείξει την πίστη του με την Θεία Κοινωνία. Προκαλούμε τον Θεό να μας δείξει ένα θαύμα λες και είναι επίδειξη τάπεργουερ. Είναι αδιανόητο! είπε με έμφαση»15. 

Οφείλουμε να σημειώσουμε εδώ, ότι η Εκκλησία είναι ζωντανός θεανθρώπινος οργανισμός. Χωρίς νά θέλουμε νά απαξιώσουμε το στοιχείο των ανθρώπων, που 

13 Χρυσόστομος Σταμούλης, «Ο Χριστός είναι ο μέγας ερωτικός», Συνέντευξη, 24/4/2019, https://www.shedia.gr/news/2019/apr/24/o-xristos-einai-o-megas-erwtikos/, ανάκτηση 14/3/2020. 14 Χρυσόστομος Σταμούλης, «Η Εκκλησία πρέπει να ακολουθήσει τους κανόνες και τα μέτρα που προτείνει η Πολιτεία (audio)», 13/3/2020. 

πορεύονται πρός την κοινωνία με τον Χριστό και νοσούν από ασθένειες, επειδή σε αυτή προσφέρεται ο Ζωοδότης Θεός δεν μπορεί κάποιος να την ενοχοποιεί δικαιϊκά με έναν αθεολογικό ανθρωπολογικό μαξιμαλισμό. Στο λόγο του ουδόλως εμφανίζεται ο θεολογικός προσανατολισμός. Αντιθέτως, επικρατεί μονήρης η θρησκειοπολιτική εργαλειοποίηση. 

Ο Σταμούλης έχει ήδη καταδειχθεί ενάντιος στη Θεοτόκεια Αειπαρθενία[10]. Όχι άσχετη με αυτή την εναντίωση είναι και η πολεμική που ασκεί στο μυστήριο της σωτηρίας του ανθρώπου, δηλαδή στη μετάληψη του Σώματος και του Αίματος του Υιού της. Θεωρώντας ο ίδιος τις Λειτουργίες ως «τελετουργίες»[11], μηδενίζει τον ίδιο τον Χριστό[12], επιλέγοντας τον Χριστομηδενισμό[13]. 

Πηδαλιο-ύχος «θεολόγος»; 

«Υπάρχουν στην παράδοσή μας κείμενα τα οποία μας δείχνουν έναν τρόπο λειτουργίας της Εκκλησίας στο παρελθόν, όπως το κείμενο του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, το οποίο σε μια περίοδο πανούκλας συνιστά στους ιερείς τον πολύ καλό καθαρισμό των Σκευών της Θείας Ευχαριστίας, προκειμένου να μη δημιουργηθούν προβλήματα, αλλά και συγκεκριμένες πρακτικές απέναντι στους ασθενείς». Εδώ, ο Σταμούλης αναφέρεται σε μια σημείωση του Πηδαλίου σχετικά με τον ΚΗ’ Κανόνα της Στ’ Οικουμενικής Συνόδου, δίχως να ερευνήσει το πραγματικό γεγονός, με συνέπεια τη διαστρέβλωση της αληθείας[14]. 

Ο θεολόγος Βασίλης Τουλουμτσής γράφει έγκριτα, ακριβώς για αυτή την περίπτωση. «Ο άγιος Νικόδημος», τονίζει, «ερμηνεύει τον εν λόγω κανόνα και πέραν της ερμηνείας, θέλοντας να αναφερθεί διορθωτικά σε σύγχρονή του λανθασμένη λειτουργική πρακτική, αξιοποιεί αυτή την αφορμή και παραθέτει το εξής σχόλιο: ’’Όθεν και Ιερείς και Αρχιερείς πρέπει εν καιρώ πανώλης να μεταχειρίζονται τρόπον εις το να μεταλαμβάνουν τους ασθενούντας, ος τις να μη παραβαίνει τον Κανόνα τούτον, ουχί βάλλοντες μέσα εις σταφίδα τον άγιον Άρτον, αλλά είς τι αγγείον ιερόν, και εκείθεν να τον λαμβάνουν, ή οι μόρται, ή οι ασθενείς, δια λαβίδος. Το δε αγγείον συν τη λαβίδι να βάνεται εις ξύδι, και το ξύδι να ρίπτηται εις το χωνευτήριον, ή με όποιον άλλον τρόπον δυνηθώσιν ασφαλέστερον και κανονικόν’’»[15]. 

«Καταρχάς», συνεχίζει ο αρθογράφος, «να ξεκαθαριστεί ότι ο σχολιασμός του αγίου Νικοδήμου αναφέρεται στην έκτακτη μετάληψη ασθενών η οποία λαμβάνει χώρα όχι στο πλαίσιο της θείας λειτουργίας εντός του ναού, αλλά εκτός αυτού και σε απρογραμμάτιστες χρονικές στιγμές, στις γνωστές περιπτώσεις, κατά τις οποίες ο ιερέας λαμβάνει εκ του αρτοφορίου τμήμα από τον αποξηραμένο προηγιασμένο άρτο της Μ. Πέμπτης και τον μεταφέρει στους κλινήρεις ή εν γένει αδύναμους να προσέλθουν στην κοινή Θεία Ευχαριστία. Κατά συνέπεια, σε κάθε περίπτωση είναι άστοχη η χρησιμοποίηση του συγκεκριμένου σχολίου, προκειμένου να υποστηριχθεί η λήψη μέτρων για τη μη εξάπλωση μεταδιδόμενων νοσημάτων μέσω της θείας κοινωνίας»22. 

«Ο άγιος Νικόδημος», συνεχίζει ο Τουλουμτσής, «προφανώς έχει στο μυαλό του ιερωμένους οι οποίοι ένεκα ολιγοπιστίας, δεν κοινωνούσαν τους ασθενείς της πανώλης κατά τον συνήθη τρόπο, αλλά αφού μετέβαιναν στις οικίες τους ή σε ιατρικούς χώρους όπου ήταν απομονωμένοι, τοποθετούσαν τον προηγιασμένο άρτο (Σώμα και Αίμα Χριστού) εντός σταφίδας, την οποία και έδιδαν στους ασθενείς, προκειμένου να αποφύγουν την οποιαδήποτε επαφή μεταξύ αυτών και των ιερών σκευών. Σε αυτούς λοιπόν τους ιερείς και αρχιερείς, οι οποίοι ανεμείγνυαν και άλλα υλικά στη Θεία Κοινωνία (σταφίδα εν προκειμένω), κατά παράβαση των όσων όριζαν οι ανωτέρω κανόνες, προτρέπει να μεταλαμβάνουν τους ασθενείς αποκλειστικά και μόνο με τον συνήθη τρόπο, διά της λαβίδας, οικονομώντας την ολιγοπιστία τους, με το να πλένουν έπειτα οι ίδιοι τα εν λόγω ιερά σκεύη με ξύδι, ώστε να καταπραΰνεται ο γενόμενος λογισμός τους. Αν ο άγιος Νικόδημος είχε μικροβιοφοβικές τάσεις, παρόμοιες με κάποιους συγχρόνους μας, σχετικά με το άγιο ποτήριο, είναι βέβαιο ότι την τακτική της απολύμανσης θα τη γενίκευε και δεν θα τη συγκεκριμενοποιούσε στους ολιγόπιστους ιερείς, που χρησιμοποιούσαν σταφίδα. Μάλιστα, θα περιελάμβανε εκτενή ανάλυση και δεν θα περιοριζόταν σε ένα ολιγόστιχο σχόλιο. Οπότε, γίνεται κατανοητό, ότι το κέντρο βάρους των όσων αναφέρει ο άγιος Νικόδημος δεν είναι η μετάδοση των μυστηρίων από ξεχωριστό ποτήριο και η μετέπειτα απολύμανσή τους, όπως λανθασμένα σχολιάστηκε, αλλά η μη ανάμιξη πρόσθετων καρπών ή άλλων υλικών με τη θεία κοινωνία. Είναι σαφές ότι επιχειρεί να τονίσει τη μετάληψη των ασθενών με τον καθιερωμένο τρόπο, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι αυτοσχεδιαζόμενες, αντικανονικές πρακτικές κάποιων συγκεκριμένων ιερέων. Προς τούτο, συμμαρτυρεί και η ακροτελεύτια πρόταση ‘‘ή με όποιον άλλον τρόπον δυνηθώσιν ασφαλέστερον και κανονικόν’’. Υπενθυμίζει δηλαδή στους ολιγογράμματους και ολιγόπιστους λειτουργούς, το πλαίσιο της κανονικότητας. Ο άγιος Νικόδημος όντας εμβριθής γνώστης και συστηματικός μελετητής και ερμηνευτής των ιερών κανόνων, γνωρίζει άριστα το κανονικό πλαίσιο [...] τέλεσης και μετάδοσης των μυστηρίων, πράγμα το οποίο επιδιώκει να μεταδώσει με τα σχόλιά του, συνδέοντάς το με τη σύγχρονή του πραγματικότητα και τις γενόμενες πρακτικές»[16]. 

«Συμπερασματικά», καταλήγει ο Τουλουμτσής, «επ’ ουδενί λόγο ο άγιος Νικόδημος διακατέχεται από αμφιβολίες και φοβίες σχετικά με ενδεχόμενη μετάδοση ασθενειών μέσω της θείας κοινωνίας. Η παράδοση της Εκκλησίας της οποίας γνήσιος φορέας είναι, εν προκειμένω, το καύχημα του αγιορείτικου μοναχισμού, επιβεβαιώνει την αντίθετη θέση. Μάλιστα, ακόμη και στη σύγχρονη πρακτική των ιερέων, η οποιαδήποτε πλύση των ιερών σκευών μετά τη θεία κοινωνία εκφράζει αποκλειστικά τον χαρακτήρα της ευσέβειας, ώστε να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να έχει απομείνει έστω και ελάχιστο τμήμα των Αχράντων Μυστηρίων, και κανένας λόγος δεν έγινε ποτέ στη βάση της πιθανότητας μετάδοσης ασθενειών. Όλα τα ανωτέρω, επιχειρούν απλώς την αποκατάσταση της αλήθειας μέσω της συστηματικής και όχι επιφανειακής προσέγγισης της κειμενικής μας παράδοσης»[17]. 

Μιασμένα Ιερά Σκεύη; 

Ο Σταμούλης σημειώνει: «Νομίζω ότι η Εκκλησία στα πλαίσια της θείας οικονομίας, μπορεί να βρει τρόπους, προκειμένου και το Μυστήριο να τελείται, αλλά και τα μέτρα ασφαλείας να παρθούν, διότι τα αντικείμενα τα οποία βρίσκονται σε ένα λατρευτικό τόπο, σ’ ένα τόπο προσευχής μπορούν εύκολα να αποτελέσουν πηγές μόλυνσης και διάδοσης αυτής της μολύνσεως στους πιστούς, αλλά και σε μέλη εκτός της λατρευτικής κοινότητας». 

Εδώ, ο ίδιος ξεχνά ότι τα αντικείμενα που χρησιμοποιούνται στη λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας «λαμβάνουν ειδική καθιέρωση από τον επίσκοπο σε σχετική, σύντομη ακολουθία. Τα λειτουργικά σκεύη, όπως το δισκάριο, το ποτήριο, η λαβίδα, η λόγχη και δευτερευόντως το θυμιατό, τα λειτουργικά βιβλία, αλλά και οι εικόνες οφείλουν να καθαγιασθούν από τον αρχιερέα με τη χρίση αγίου Μύρου, δεδομένου ότι δεν συνιστούν κοινά σκεύη, αλλά ιερά αντικείμενα, κατάλληλα για την επιτέλεση της Θείας Λατρείας». Μέχρι τον ΙΓ΄ αιώνα ο «καθαγιασμός των ιερών σκευών δεν γινόταν με ειδική ακολουθία», οπότε τότε εμφανίστηκαν «οι πρώτες λειτουργικές ευχές καθαγιασμού Δισκαρίου και Ποτηρίου». Αλλά και μόνο η «λειτουργική χρήση» των ιερών σκευών αποτελούσε πάντοτε έναν άτυπο τρόπο καθαγιασμού[18]. Για αυτό ο,τιδήποτε έρθει σε επαφή με αυτά (άνθη, χαρτί, πανί κλπ) δεν πετιέται στα απορρίμματα, αλλά καίγεται. Στην ίδια γραμμή, όταν καθαρίζονται τα κανδήλια του ναού το παλαιό λάδι χύνεται στο χωνευτήρι. 

Υπενθυμίζουμε εδώ για το Άγιο Μύρο, ότι «ονομάζεται και έλαιον ευχαριστίας, έλαιον χρίσεως, χρίσμα ευχαριστίας και χρίσμα επουράνιον, και όπως είναι γνωστό χρησιμοποιείται» στο «μυστήριο του Χρίσματος, το οποίο τελείται αμέσως μετά το Βάπτισμα, για να μεταδώσει τις Δωρεές του Παναγίου Πνεύματος στο νεοφώτιστο. Το 

Άγιο μύρο χρησιμοποιείται, επίσης, στα εγκαίνια ιερών ναών, κατά τον καθαγιασμό της Αγίας Τράπεζας, στην καθιέρωση ιερών αντικειμένων, στην ανακομιδή ιερών λειψάνων κ.τ.λ.»[19]. 

Και τίθεται το ερώτημα, εάν ο καθαγιασμός των Σκευών, με το άγιο Μύρο, τα καθιστά ιερά ή ακόμη και μόνο εκ της χρήσεώς τους καθίστανται μεστά Χάριτος Πνεύματος Αγίου, πως μπορούν, για τη «θεολογία» του Σταμούλη, να αποτελέσουν πηγή μολύνσεως για τους πιστούς. Πέρα δηλαδή από το γεγονός ότι ως ιερά σκεύη προσεγγίζονται με άσκηση στην καθαρότητα και ευλάβεια από τους ιερουργούς, είναι δυνατόν να αποϊεροποιείται από έναν δογματολόγο, που δηλώνει και εκκλησιαστικός, ο ιερός καθαγιασμός τους και η περικύκλωσή τους από την αγιοπνευματική χάρη; Δυστυχώς, ο Σταμούλης, ως σκευοφθόρος, εκκινεί από τη λογική της αποϊεροποίησης της εκκλησίας και μιας δήθεν ανάγκης να προσεγγισθούν ρυπαρά Σκεύη. 

Το Άκτιστο υπό τους νόμους του κτιστού; 

Συμπεραίνει ο Σταμούλης: «Άρα λοιπόν η δογματική διδασκαλία, η διδασκαλία μιας Εκκλησίας θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι βρίσκεται πάντα κάτω από το Σύνταγμα και τους Νόμους μιας ευνομούμενης πολιτείας». Πέρα από την ιδιωτεύουσα θεολογία που εκφράζει και στην παρούσα τοποθέτησή του, θέτοντας το άκτιστο υπό τους νόμους του κτιστού, δηλαδή θέτοντας το άφθαρτο υποκείμενο στους νόμους της φθοράς, αυτή δεν συνάδει ούτε με την κοσμική θεώρηση των σχέσεων ΕκκλησίαςΠολιτείας, που υφίσταται στο Ελληνικό Κράτος, τη λεγόμενη συναλληλία, η οποία προϋποθέτει τον αμοιβαίο σεβασμό και την ισοτιμία τους[20]. 

Ο Σταμούλης με την ανωτέρω τοποθέτησή του φανερώνει απροκάλυπτα ότι θέλει να υποτάξει την Εκκλησία στην Πολιτεία καθιστώντας την ένα ευτελές σωματείο. Αυτό σημαίνει, ταυτόχρονα, την εκ μέρους του θρησκειοποίηση της κρατικής δομής. Το γιατί προβαίνει σε αυτή την ενέργεια μόνο ο ίδιος το γνωρίζει. ‘Ίσως όμως για αυτό δασκαλεύει την Εκκλησία ως προς την ορθή «συμμετοχή της στη δημόσια πλατεία»[21]. Ίσως, πλέον, ο Σταμούλης, αισθάνεται άβολα στο αμφιθέατρο της διδασκαλίας, διδάσκοντας τη δική του «θεολογία», ψάχνοντας άμεσα πρόσβαση στό άδειο σήμερα, λόγω κορωναϊού, π(ε)λατειακό πεδίο. 

Ο αγιασμός του πιστού εν ζωή ανέφικτος; 

«Υπάρχουν άνθρωποι που κοινωνούν; Πεθαίνουν από καρκίνο; Πεθαίνουν από διάφορες ασθένειες; Ναι. Άρα, όταν λέμε για αθανασία στα πλαίσια της Θείας Ευχαριστίας δεν εννοούμε την αθανασία την τώρα, γιατί όλοι πεθαίνουμε, αλλά την αθανασία ψυχής και σώματος στα έσχατα». Η απάντηση στην, εκ νέου, αθεολόγητη τοποθέτηση του Σταμούλη δίδεται μέσα από τις ευχές της Θείας Μεταλήψεως: «Παναγία Δέσποινα Θεοτόκε», παρακαλεί ο πιστός, «ἀξίωσον με μέχρι τελευταίας μου ἀναπνοῆς ἀκατακρίτως ὑποδέχεσθαι τῶν ἀχράντων Μυστηρίων τὸν ἁγιασμόν, εἰς ἴασιν ψυχῆς τε καὶ σώματος»[22]. Αιτείται, δηλαδή, ο Ορθόδοξος Χριστιανός την παροντική ίαση ψυχής και σώματος, αλλά και τη μέλλουσα, όπως φαίνεται στην άλλη ευχή: «Τὸ Σῶμά σου τὸ ἅγιον, Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν, γένοιτό μοι εἰς ζωὴν αἰώνιον, καὶ τὸ Αἷμά σου τὸ τίμιον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν. Γένοιτο δέ μοι ἡ εὐχαριστία αὕτη εἰς χαράν, ὑγείαν καὶ εὐφροσύνην· καὶ ἐν τῇ φοβερᾷ καὶ δευτέρᾳ ἐλεύσει σου ἀξίωσόν με τὸν ἁμαρτωλὸν στῆναι ἐκ δεξιῶν τῆς σῆς δόξης, πρεσβείαις τῆς παναχράντου σου Μητρός, καὶ πάντων σου τῶν Ἁγίων. Ἀμήν»30. 

Εάν πούμε ότι η αθανασία της ψυχής αφορά τα έσχατα, τότε δεν παραδεχόμαστε τις άκτιστες ενέργειες του Θεού. Δηλαδή, ότι ο άκτιστος Θεός εισέρχεται διαρκώς εντός του ιστορικού χρόνου με τις άκτιστες ενέργειές του και έτσι τα έσχατα εισέρχονται μέσα στην ιστορία. Διαφορετικά, σύμφωνα με την ιδιωτική «θεολογία» του Σταμούλη, αποδεχόμαστε την ακοινωνησία κτιστού και ακτίστου, την οποία πιστεύει και διακηρύσσει κάθε διαφθορική θεολογία που ιδεολογικοποιείται. 

Αλλά και η ευχή της Αναφοράς της Θείας Λειτουργίας λέγει: «Μεμνημένοι τοίνυν τῆς σωτηρίου ταύτης ἐντολῆς καὶ πάντων τῶν ὑπὲρ ἡμῶν γεγενημένων, τοῦ Σταυροῦ, τοῦ Τάφου, τῆς τριημέρου Ἀναστάσεως, τῆς εἰς οὐρανοὺς Ἀναβάσεως, τῆς ἐκ δεξιῶν Καθέδρας, τῆς δευτέρας καὶ ἐνδόξου πάλιν Παρουσίας». Αυτό σημαίνει ότι η Δευτέρα Παρουσία θεωρείται ως γενόμενη. Δηλαδή με το Πάθος και την Ανάσταση του Χριστού τα έσχατα έχουν εισέλθει μέσα στην ιστορία. Συνεπώς, πώς τολμά και προχωρά, ο Σταμούλης, στο διαχωρισμό της ενότητας παρόντων και εσχάτων, όσον αφορά την αθανασία ψυχής και σώματος; 

Το αποκορύφωμα της θεολογικής ιδιωτικότητας 

Τονίζει ο Σταμούλης: «Η Θεία Ευχαριστία στα αλήθεια είναι ένα σημείο, που δείχνει συμβολικά την ενότητα του εκκλησιαστικού σώματος, μεταξύ τους και με τον Χριστό, αυτό είναι η Θεία Ευχαριστία»[23]. Εδώ, ο ίδιος προχωρά στο αποκορύφωμα της θεολογικής του ιδιωτικότητας, κάνοντας λόγο για «σημείο» και σύμβολο, όσον αφορά την Ευχαριστία, ερχόμενος σε πλήρη αντίθεση με την Ορθόδοξη Εκκλησία, για την οποία η Ευχαριστία είναι η Μετάληψη «τῶν ζωοποιῶν καὶ φρικτῶν δωρημάτων»[24], που γίνεται «ἐπ’ εὐεργεσία καὶ ἁγιασμῷ τῶν ψυχῶν καὶ τῶν σωμάτων ἡμῶν»[25]. 

Όπως σημειώνει, μάλιστα, ο άγιος Βαρσανούφιος, ο οποίος ξεπέρασε τα ανθρώπινα μέτρα, γενόμενος τέλειος, παρά τω Θεώ, άνθρωπος[26] και ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης μεταφέρει τους λόγους του: «ἐγὼ δὲ καθ’ ἑκάστην ἐκ τῶν ἁγίων σου μελῶν λαμβάνω τὴν ἰατρείαν, τουτέστι τοῦ ἁγίου σώματος καὶ αἵματος»[27]. Τη στιγμή, λοιπόν, που ο Σταμούλης επιθυμεί την επιβολή αποχής από το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας[28], λόγω κορωνοϊού, αδυνατεί να παρακολουθήσει εκφράσεις Πατέρων, όπως του αγίου Βαρσανούφιου, που ομιλεί περί της καθ’ ημέραν μετοχής. Σε αυτή την Πατερική γραμμή στοιχούμενος ο μητροπολίτης Μπίχατς και Πέτροβατς του Πατριαρχείου Σερβίας, Σέργιος, τονίζει ότι ο κορωνοϊός «δεν θα κλονίσει την πίστη μας ούτε θα μας απομακρύνει από τη Θεία Κοινωνία, αλλά σίγουρα θα διαχωρίσει τα σιτηρά από τα ζιζάνια, πιστούς από άπιστους, εμβαθύνοντας το ήδη βαθύ χάσμα μεταξύ του Αγαθού και του Κακού»[29]. 

Η ανωτέρω, λοιπόν, επιλογή του Σταμούλη πέρα από παρορθόδοξη είναι και έκνομη, διότι εκείνος ενώ προσελήφθη από το ελληνικό κράτος, προκειμένου να διδάσκει Ορθόδοξη Θεολογία επιλέγει την ετεροδοξία. Δασκαλεύει, λοιπόν, ο ίδιος για άλλη μια φορά[30] την Εκκλησία ομιλώντας περί του ρόλου της στη δημόσια πλατεία[31]. 

Συμπερασματικά 

Όπως φαίνεται από τα ανωτέρω, ο Σταμούλης βρίσκει μια ακόμη ευκαιρία, μέσω της επιδημίας του κορωνοϊού, για αποθεολόγηση και αποϊεροποίηση του Μυστήριου της Θείας Ευχαριστίας. ΠαρουσιάΖει, λοιπόν, την Εκκλησία ως απροϋποθέτη πνευματικών συνθηκών, ετσι ώστε να ευνοείται ένα είδος θρησκευτικού κρατικισμού. Για αυτό, άλλωστε, δασκαλεύει την εκκλησία και την ορθοδοξία με ανθρωπολογικούς μαξιμαλισμούς. Στέκεται έτσι απέναντι στο θεανθρώπινο θαύμα, που ζωοποιεί τον άνθρωπο, ο οποίος ζητά θεραπεία με τη μετάληψη του Σώματος και του Αίματος του Χριστού και παρανοεί το νόημα της βίωσης της κοινωνίας των εσχάτων, που μέσω των ακτίστων ενεργειών του Θεού εισέρχονται εντός της ιστορίας. 

Υπάρχουν πάντως δυναμικά παραδείγματα του θεανθρώπινου θαύματος που κάνουν τον άνθρωπο φιλάνθρωπο, χωρίς φοβικά εμπόδια. Έτσι, ο Ιγνάτιος, μητροπολίτης Μαδαγασκάρης, ο οποίος εδώ και 35 χρόνια διακονεί σε Κορέα, Ινδία και Αφρική[32], ο Μελέτιος, μητροπολίτης Κατάγκα με 30χρονη παρουσία στην Αφρική[33], ο 

Μακάριος, μητροπολίτης Ναϊρόμπι42 με 40 και πλέον έτη, ο π. Θεμιστοκλής Αδαμόπουλος στην πάμπτωχη Σιέρρα Λεόνε43 και τόσοι άλλοι διακονούντες στις Ορθόδοξες Ιεραποστολές ανά την υφήλιο έχουν να αντιμετωπίσουν ενώπιόν τους μολυσματικές ασθένειες υψίστου κινδύνου (aids, έμπολα κλπ). 

Τελικά, αυτό που αποκαλύπτεται μέσα από τα λεγόμενα του Σταμούλη, με αφορμή την επιδημία του κορωνοϊού, είναι μία αγάπη προς τα εγκόσμια ηδονικά στοιχεία, κάτι που υποβαθμίζει το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Με αυτό τον τρόπο, εκφράζει μια υπέρμετρη αγάπη για τον φθαρτό εαυτό και την εγκόσμια διάσταση, μια άρνηση του θαύματος στην πάσχουσα ζωή μας. Γι’ αυτό, ομιλεί μόνο περί της προτροπής για προστασία από τον ιό και όχι πρωτίστως για την Προδρομική ρήση περί μετανοίας, που οδηγεί στη μετάληψη των Αχράντων Μυστηρίων. 

Είναι λυπηρό, λοιπόν, που τούτη την περίοδο, εκφράζονται γενικότερα τέτοιου είδους αθεολόγητες κινήσεις, οι οποίες μινιμαλίζοντας τη θεολογία και την αγαθοποιία της, οδηγούν τον άνθρωπο να γίνεται προσκυνητής στον ανθρωπολογικό και εξουσιαστικό μαξιμαλισμό. 

Αναστάσιος Ομ. Πολυχρονιάδης 

Δρ. Θεολογίας ΑΠΘ 

42Αυγουστίνος Αυγουστή,«Μητροπολίτης Γέροντας Ναϊρόμπι Μακάριος: Έχει να επιδείξει έργο με παγκόσμια εμβέλεια», 8/6/2019, https://hellasjournal.com/2019/06/mitropolitis-gerontas-nairompimakarios-echei-na-epideixei-ergo-me-pagkosmia-emveleia/, ανάκτηση 20/3/2020. 

43 Ανώνυμος, «Ο π. Θεμιστοκλής από την Σιέρρα Λεόνε στον σύλλογό μας – Νοέμβριος 2019», 

13/11/2019, https://www.ierapostoli.gr/%ce%bf-%cf%80- 

%ce%b8%ce%b5%ce%bc%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%bf%ce%ba%ce%bb%ce%ae%cf%82%ce%b1%cf%80%cf%8c-%cf%84%ce%b7%ce%bd-%cf%83%ce%b9%ce%ad%cf%81%cf%81%ce%b1%ce%bb%ce%b5%cf%8c%ce%bd%ce%b5-%cf%83%cf%84/, ανάκτηση 19/3/2020. 

[1] Χρυσόστομος Σταμούλης, «Η Θεία Κοινωνία δεν είναι μαγκιά», 11/3/2020, https://www.iefimerida.gr/ellada/theia-koinonia-koronoios-hrysostomos-stamoylis, ανάκτηση 20/3/2020. 

[2] Χρυσόστομος Σταμούλης, «Η Εκκλησία πρέπει να ακολουθήσει τους κανόνες και τα μέτρα που προτείνει η Πολιτεία (audio)», 13/3/2020,https://www.astratv.gr/2020/03/13/chr-stamoulis-i-ekklisiaprepi-na-akolouthisi-tous-kanones-ke-ta-metra-pou-protini-i-politia-audio/, ανάκτηση 13/3/2020. 3 Γ. Χαριζάνης, «Οι απαρχές του μοναχισμού στη Θεσσαλονίκη. Θεσσαλονικείς Μάρτυρες και μοναστικά καθιδρύματα που εμφανίσθηκαν στην πόλη, ως την έναρξη της Εικονομαχίας (726)», 

https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/makedonika/article/viewFile/6423/6158.pdf, ανάκτηση 14/3/2020, σ. 53-56. 

[3] Χρυσόστομος Σταμούλης, «Η Θεία Λειτουργία μπορεί να τελεστεί με έναν ιερέα και έναν λαϊκό», 12/3/20020, https://www.youtube.com/watch?v=OFXjA6MByVM, ανάκτηση 13/3/2020. 

[4] Χρυσόστομος Σταμούλης, «Υπάρχουμε εν λευκώ...», antidosis.wordpress.com, 26/7/2017, ανάκτηση 25/10/2019: «Η ορθόδοξη θεολογία έχει κανόνες. Η αντίστοιχη διαδικασία των νόμων είναι οι κανόνες. Κάθε Οικουμενική Σύνοδος έβγαζε κάποιους κανόνες και έλεγε ότι τα μέλη της ορθόδοξης κοινότητας θα πρέπει να ζήσουν έτσι. Οι κανόνες όμως δεν είναι το κυρίαρχο στην ορθοδοξία. Το κυρίαρχο στην ορθοδοξία είναι το Ευαγγέλιο. Οι κανόνες είναι για τον άνθρωπο και ως εκ τούτου έρχονται και παρέρχονται»6. Βλ. σχετική απάντησή μας στο άρθρο μας, «Περί Παρθενομάχου ‘‘θεολόγου’’’», 

[5] /10/2019, https://www.romfea.gr/images/articleimages/2019/10/romfea/ag.dimitrios_eorti/gia_stamouli.pdf. 

[6] Χρυσόστομος Σταμούλης, «Η Εκκλησία πρέπει να ακολουθήσει τους κανόνες και τα μέτρα που προτείνει η Πολιτεία (audio)», 13/3/2020. 

[7] Χρυσόστομος Σταμούλης, «Ο Χριστός γεννήθηκε δεν είναι παίξε γέλασε», Antifono.gr, 11/2/2017, https://www.youtube.com/watch?v=kKMS0gggc0w, ανάκτηση 13/3/2020. 

[8] Αναστάσιος Πολυχρονιάδης, «Παρουσιάζει ρωγμές η Εκκλησία;», 15/6/2018, https://www.dictyo.gr/index.php/categories/item/54369-parousiazei-rogmes-i-ekklisia, ανάκτηση 16/3/2020. 

[9] Χρυσόστομος Σταμούλης, «Η Εκκλησία πρέπει να ακολουθήσει τους κανόνες και τα μέτρα που προτείνει η Πολιτεία (audio)», 13/3/2020. 

[10] Ιωάννης Κουρεμπελές, Ηδονοδοξία, Κριτική στη μεταπατερική θεώρηση της Παρθενίας της Θεοτόκου, Αλτιντζής, Θεσσαλονίκη 2019. 

[11] Ιωάννης Κουρεμπελές, Ηδονοδοξία, σ. 266-267. 

[12] Ιωάννης Κουρεμπελές, Ηδονοδοξία, σ. 154. 

[13] Ιωάννης Κουρεμπελές, Ηδονοδοξία, σ. 269. 

[14] Άγάπιος Ιερομόναχος, Νικόδημος Μοναχός, Πηδάλιον, Σ. Ραφτάνης, Εν Ζακύνθω 31864, σ. 138. 

[15] Βασίλειος Τουλουμτσής, «Ο σχολιασμός του ΚΗ’ Κανόνα της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου από τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη», 15/3/2020, https://www.pemptousia.gr/2020/03/o-scholiasmos-tou-kikanona-tis-penthektis-ikoumenikis-sinodou-apo-ton-agio-nikodimo-ton-agioriti/, ανάκτηση 19/3/2020. 22Βασίλειος Τουλουμτσής, «Ο σχολιασμός του ΚΗ’ Κανόνα της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου από τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη». 

[16] Βασίλειος Τουλουμτσής, «Ο σχολιασμός του ΚΗ’ Κανόνα της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου από τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη». 

[17] Βασίλειος Τουλουμτσής, «Ο σχολιασμός του ΚΗ’ Κανόνα της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου από τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη». 

[18] Γεώργιος Ζαραβέλας, «Τελετουργικά θέματα (μστ΄). Η χρήση του Αγίου Μύρου στις τελετές της Ανατολικής Εκκλησίας», 3/7/2017, http://naxioimelistes.blogspot.com/2017/07/blog-post_3.html, ανάκτηση 16/3/2020. 

[19] Παναγιώτης Θεοδώρου, «Η παρασκευή και ο καθαγιασμός του Αγίου Μύρου», Εκκλησία της Κύπρου, χ.χ., https://churchofcyprus.org.cy/20246, ανάκτηση 16/3/2020. 

[20] Κωνσταντίνος Ραμιώτης, Αρχιμανδρίτης, πρ. Δικαστικός, «Και οι Χριστιανοί έχουν λόγο σ’ αυτό τον τόπο...», 24/10/2015, https://www.ipaidia.gr/paideia/arxim-kon-nou-ramioti-kai-oi-xristianoi-exoun-logos-39-auton-ton-topo, ανάκτηση 14/3/2020. 

[21] Χρυσόστομος Σταμούλης, «Η Θεία Λειτουργία μπορεί να τελεστεί με έναν ιερέα και έναν λαϊκό», 12/3/20020,. 

[22] Ανώνυμος, «Εἰς τὴν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον», Μέγας Ιερός Συνέκδημος, Φως, Αθήναι, χ.χ., σ. 110. 30 Ανώνυμος, «Ευχή», Μέγας και Ιερός Συνέκδημος, Φως, Αθήναι, χ.χ., σ. 110. 

[23] Χρυσόστομος Σταμούλης, «Η Θεία Λειτουργία μπορεί να τελεστεί με έναν ιερέα και έναν λαϊκό», 12/3/20020. 

[24] «Στίχοι εις την Ευχαριστίαν ταύτην προτρεπτικοί», Μέγας και Ιερός Συνέκδημος, Φως, Αθήναι, σ. 108. 

[25] Ανώνυμος, «Ευχή», Μέγας και Ιερός Συνέκδημος, Φως, Αθήναι, σ. 108. 

[26] Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης, «Προοίμιον», Βίβλος Βαρσανουφίου και Ιωάννου, Β. Ρηγόπουλος, Θεσσαλονίκη 1984, σ. 20. 

[27] Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης, Βίβλος Βαρσανουφίου καὶ Ιωάννου, σ. 102 πρβλ. Νικόδημος Σκρέττας, 

Αρχιμανδρίτης, Η Θεία Ευχαριστία και τα προνόμια της Κυριακής κατά τη διδασκαλία των Κολλυβάδων, Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 254. 

[28] Χρυσόστομος Σταμούλης, «Η Εκκλησία πρέπει να ακολουθήσει τους κανόνες και τα μέτρα που προτείνει η Πολιτεία (audio)», 13/3/2020. 

[29] Σέργιος, Μητροπολίτης Μπίχατς και Πέτροβατς, «Ο κορωνοϊός θα διαχωρίσει την ήρα από το σιτάρι», 14/3/2020, https://www.romfea.gr/epikairotita-xronika/35856-mpixats-sergios-o-korono%CF%8Aos-thadiaxorisei-tin-ira-apo-to-stari, ανάκτηση 14/3/2020. 

[30] Ιωάννης Κουρεμπελές, Ηδονοδοξία, σ. 159. 

[31] Χρυσόστομος Σταμούλης, «Η Θεία Λειτουργία μπορεί να τελεστεί με έναν ιερέα και έναν λαϊκό», 12/3/20020. 

[32] Ιερά Μητρόπολις Μαδαγασκάρης, https://orthodoxmadagascar.org/about/o-mitropolitis, ανάκτηση 19/3/2020. 

[33] Ανώνυμος, «Κατάγκας Μελέτιος: 30 χρόνια προσφοράς στον αμπελώνα της Αφρικανικής Ηπείρου», 6/2/2020, https://www.romfea.gr/patriarxeia-ts/patriarxeio-alexandreias/35081-katagkas-meletios-30xronia-prosforas-ston-ampelona-tis-afrikanikis-ipeirou, ανάκτηση 19/3/2020.

https://www.romfea.gr