«Ακαδημαϊκές» μέθοδοι αναπαραγωγής ιστορικών μύθων: Η παραπομπή στον Κανέναν. Μελέτη περίπτωσης (25 Μαρτίου 1821 – Αγία Λαύρα)

Γράφει ο Γεώργιος Λουκίδης

«Ακαδημαϊκές» μέθοδοι αναπαραγωγής ιστορικών μύθων:  Η παραπομπή στον Κανέναν. Μελέτη περίπτωσης (25 Μαρτίου 1821 – Αγία Λαύρα)

Περίληψη

Στην παρούσα εργασία εξετάζω συγκεκριμένες περιπτώσεις ακαδημαϊκών ή περίπου ακαδημαϊκών δημοσιεύσεων οι οποίες συμμετέχουν στην κατασκευή και αναπαραγωγή του ιστορικο-πολιτικού μύθου ότι «δεν συνέβη τίποτα στην Αγία Λαύρα την 25/3/1821» και ότι η σχετική «εθνική αφήγηση» είναι προϊόν συνωμοσίας κράτους και Εκκλησίας. Κάποιες από αυτές τις δημοσιεύσεις  έχουν κεντρικό ρόλο στην κατασκευή του μύθου, ενώ άλλες συμβάλλουν στη διάδοση και εμπέδωση, επαναλαμβάνοντάς τον με σύντομες αναφορές. Βασική μέθοδος όλων αυτών των δημοσιεύσεων είναι ότι δεν παραπέμπουν σε κάποια επιστημονική ιστορική μελέτη που να τεκμηριώνει την εν λόγω άποψη, δεδομένου ότι δεν έχει γίνει ποτέ τέτοια μελέτη. Ταυτόχρονα, αποσιωπούν τις πρωτογενείς πηγές που αναφέρουν τα της Αγ. Λαύρας ως γεγονότα, κάνουν ψευδείς ή παραπλανητικές παραπομπές, επιλεκτική χρήση πηγών κλπ. Η ισχύς του ιστορικο-πολιτικού μύθου δεν βασίζεται σε ιστορικά δεδομένα αλλά στην εξουσία που έχουν οι φορείς του, λόγω των σχέσεών τους με τον (κρατικό) ακαδημαϊκό χώρο, κόμματα και ΜΜΕ μεγάλης κυκλοφορίας.

1. Εισαγωγή

Κατά τον ιστορικό Raoul Girardet (1917-2013), τέσσερα είναι τα κύρια μοτίβα των πολιτικών μύθων της σύγχρονης Ευρώπης: Η Ενότητα, ο Σωτήρας, η Χρυσή Εποχή και οι Θεωρίες Συνωμοσίας.[[i]] Στην περίπτωση της Ελλάδας, επιβεβαιώνεται η ισχύς τουλάχιστον της τελευταίας από τις τέσσερεις αυτές κατηγορίες, στην οποία εντάσσεται ο ιστορικο-πολιτικός μύθος που θα εξετάσω στην παρούσα εργασία. Η υπόθεση της συνομωσίας, η οποία άλλοτε αναφέρεται ρητά και άλλοτε υπονοείται, είναι βασικά η εξής:

Κατά τα πρώτα βήματα του ελληνικού κράτους, ισχυρά κέντρα εξουσίας, ήτοι η Εκκλησία, ο βασιλιάς, η κυβέρνηση και μερικοί προύχοντες, συνωμότησαν για να κατασκευάσουν μια ψευδή εξιστόρηση της έναρξης της Επανάστασης του ‘21, σύμφωνα με την οποία ο επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός κήρυξε τελετουργικά την Επανάσταση στην Αγία Λαύρα στις 25 Μαρτίου. Έκτοτε το Ελληνικό Κράτος και η Εκκλησία συντηρούν αυτόν το μύθο για ιδεολογικούς και πολιτικούς λόγους. Οι λόγοι αυτοί  σχετίζονται με τα συμφέροντα  της άρχουσας τάξης, καθώς και εθνικιστικών και θρησκευτικών κύκλων, και επομένως έρχονται σε αντίθεση με τον εκσυγχρονισμό, την πρόοδο, τα συμφέροντα της εργατικής τάξης κτλ.

Αυτός ο πολιτικο-ιστορικός μύθος γίνεται αποδεκτός και προωθείται σχεδόν από όλο το φάσμα της ελληνικής αριστεράς του 20ού αιώνα, αλλά κατά τις τελευταίες δεκαετίες και από έναν πολιτικά απροσδιόριστο χώρο που φαίνεται να σχετίζεται με τον νεοφιλελευθερισμό, τον καπιταλιστικό διεθνισμό και άλλες συναφείς σύγχρονες πολιτικές. Οι ανωτέρω πολιτικοί χώροι θεωρούν τόσο σημαντικό αυτόν το μύθο, ώστε με τα κατάλληλα μέσα τον αναπαράγουν με κάθε ευκαιρία, ειδικά στην ετήσια επέτειο της Επανάστασης. Πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι ήδη από τον 19ο αιώνα μια παραλλαγή του ίδιου μύθου εξυπηρέτησε τοπικιστικά ενδιαφέροντα της Πελοποννήσου, αλλά εκείνη η περίπτωση ήταν σαφώς χαμηλότερης τάξης μεγέθους, και σχεδόν εξαφανίστηκε κατά τη Μεταπολίτευση.

Στο άρθρο μου «Δύο ομιλίες του Π.Π. Γερμανού στην Αγία Λαύρα το Μάρτιο 1821» (στο εξής «Δύο ομιλίες»),[[ii]] ανέλυσα την ανυπαρξία πηγών υπέρ του εν λόγω ιστοριογραφικού μύθου, σε αντιπαράθεση με τις υπάρχουσες θετικές ιστορικές πηγές, και έδειξα ότι τα γεγονότα της Αγίας Λαύρας κατά την εορτή του Ευαγγελισμού του 1821 δεν μπορεί παρά να είναι αληθή. Εκεί έθιξα και το θέμα κάποιων (τυπικά τουλάχιστον) επιστημονικών εργασιών, οι οποίες ενώ υποστηρίζουν ότι δεν συνέβη τίποτα στην Αγία Λαύρα, δεν τεκμηριώνουν αυτό τον ισχυρισμό. Η ανυπαρξία πηγών δικαιολογεί τον χαρακτηρισμό της εν λόγω άποψης ως μύθου. Παράλληλα, το είδος των θεσμών και οργανισμών που στηρίζουν αυτή την άποψη (κρατικά εκπαιδευτικά και ερευνητικά ιδρύματα, μεγάλα ΜΜΕ, πολιτιστικά ιδρύματα τραπεζών, κομματικά έντυπα κτλ), δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό του μύθου ως πολιτικού μάλλον παρά ως αμιγώς ιστορικού.

Εδώ θα εστιάσω περαιτέρω στη μέθοδο του ιστορικού ισχυρισμού που δεν στηρίζεται σε πηγές, εξετάζοντας μερικές συγκεκριμένες περιπτώσεις. Ονομάζω αυτή τη μέθοδο Παραπομπή στον Κανέναν, η οποία είναι και ο πλέον οφθαλμοφανής μηχανισμός (ανα)παραγωγής του μύθου. Στην πράξη χρησιμοποιούνται παράλληλα και άλλες μέθοδοι, όπως η επιλεκτική χρήση των πηγών, οι αυθαίρετες και ακραίες ερμηνείες κλπ.

Χάριν της οικονομίας της γραφής, ενίοτε θα αναφέρω τη σχετική ιστοριογραφία και αρθρογραφία και ως «αριστερή», χωρίς απαραίτητα να κυριολεκτώ και να εννοώ ότι αυτή απαραίτητα διαθέτει ένα σοσιαλιστικό υπόβαθρο. Το προσδιοριστικό του «αριστερού» είναι συμβατικό, και προκύπτει από το ότι οι αντίστοιχοι συγγραφείς και τα έντυπα είτε αυτοχαρακτηρίζονται έτσι, είτε συνδέονται άμεσα με κόμματα και οργανισμούς που επισήμως ονομάζονται αριστερά. Επίσης χάριν συντομίας ονομάζω τον μύθο «αντι-λαυρικό», και αυτούς που τον καλλιεργούν «αντι-λαυρικούς».

2. Γενικό σχόλιο για τις πρωτογενείς πηγές

Η τεκμηρίωση γεγονότων της Επανάστασης, και ειδικά της αρχικής της φάσης, είναι σχετικά ελλιπής και ασαφής. Υπάρχουν ασάφειες ως προς τα πρόσωπα, τις ημερομηνίες ή τα γεγονότα. Αυτό οφείλεται σε διάφορα αίτια. Ένα από αυτά ήταν η αναστάτωση που επικρατούσε, άλλο αίτιο ήταν η μυστικότητα και άλλο η διάδοση ψευδών ειδήσεων για παραπλάνηση του εχθρού. Οι «τοπικές φιλοτιμίες», όπως αναφέρει και ο Σπ. Τρικούπης, οδήγησαν επίσης σε σκόπιμη αλλοίωση ημερομηνιών και γεγονότων. Ταυτόχρονα πρέπει να αναγνωριστεί ότι εκείνη την εποχή ορισμένα συμβάντα  δεν είχαν την πολιτική και ιδεολογική σημασία που έχουν σήμερα και έτσι, είτε καταγράφονταν πλημμελώς ή και καθόλου. Αρκετά τεκμήρια χάθηκαν στους χαλεπούς για την Επανάσταση χρόνους που ακολούθησαν. Αυτή η ασάφεια και η ασυμφωνία των πηγών  εξυπηρετούν εκείνο τον ιστορικό που θα ήθελε να κάνει επιλεκτική χρήση τους και να πλάσει μύθους. Αντίθετα, χρειάζεται λεπτομερής σύγκριση των πηγών και αντίληψη του πνεύματος της εποχής, προκειμένου να φωτιστούν τα πραγματικά γεγονότα.

Ευτυχώς, ορισμένα κρίσιμα γεγονότα της Αχαΐας έχουν καταγραφεί ικανοποιητικά από ξένους διπλωμάτες που βρίσκονταν επιτόπου, οι οποίοι και αποτελούν ανεξάρτητες και αξιόπιστες πηγές. Αυτό εξηγεί και το ότι μερικοί διπλωμάτες, ιδίως οι αδελφοί Πουκεβίλ, γίνονται στόχος των αντι-λαυρικών με σκοπό την απαξίωση, ή αποσιωπούνται εντελώς.

Στην προαναφερθείσα εργασία μου, προκειμένου να αναπλάσω τα γεγονότα περί την 25^η Μαρτίου μεταξύ Αγίας Λαύρας και Πατρών, έκανα μια συγκριτική μελέτη των πρωτογενών πηγών (περιλαμβάνοντας και αυτές που παραθέτουν οι αντι-λαυρικοί συγγραφείς) και κατέληξα στην ακόλουθη σειρά των γεγονότων. [[iii]]

Η Επανάσταση είχε σχεδιαστεί να αρχίσει ταυτόχρονα σε όλο το Μοριά με πολιορκίες των κάστρων από τις 25 Μαρτίου, όπως και έγινε γενικώς, πλην κάποιων εξαιρέσεων[[iv]]. Λίγες μέρες πριν, οι ηγέτες  της Αχαΐας, μεταξύ των οποίων ο Ανδρέας Ζαΐμης και ο Παλαιών Πατρών Γερμανός (στο εξής και ΠΠΓ), κινούνται σε ορεινά χωριά, μοναστήρια και κρησφύγετα της Αχαΐας για στρατολόγηση και προετοιμασίες. Κύριες βάσεις έχουν την περιοχή των Νεζερών, τα Καλάβρυτα και την Αγ. Λαύρα. Τα Νεζερά είναι «το άλλο χωριό», όπου κατά την αριστερή μυθοπλασία υποτίθεται ότι βρισκόταν ο ΠΠΓ στις 25/3. Αυτά απέχουν περίπου 5 ώρες (ή και λιγότερο) από τα Καλάβρυτα και άλλο τόσο από την Πάτρα. Η όλη διαδρομή Καλάβρυτα – Πάτρα μπορούσε να καλυφθεί με πορεία μέσα στην ίδια μέρα, όπως αναφέρουν και περιηγητές της εποχής.

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Α. Ζαΐμη, το βράδυ της 22 προς 23/3 ο ίδιος και ο Γερμανός βρίσκονται στα Νεζερά όπου λαβαίνουν από τους Πατρινούς επαναστάτες το αίτημα για βοήθεια. Δεν κινούνται άμεσα προς την Πάτρα, γιατί ακόμα εκκρεμεί η παράδοση ή αποχώρηση των Τούρκων στα μετόπισθεν, δηλ. τα Καλάβρυτα και το Αίγιο. Η πολιορκία των Καλαβρύτων είχε αρχίσει περί την 21 Μαρτίου. Ο Γερμανός, ως ο μόνος ηγέτης που εμπιστεύονται οι Τούρκοι, πρέπει να είναι παρών στα Καλάβρυτα για να κλείσει τη συμφωνία παράδοσης και να επιβλέψει τη διανομή των λαφύρων. Αφού κλείστηκε η συμφωνία (μάλλον στις 24 Μαρτίου) και περίπου ταυτόχρονα έφυγαν οι Τούρκοι του Αιγίου, ο ΠΠΓ και οι λοιποί κάνουν τις γνωστές τελετές πριν ξεκινήσουν για την Πάτρα. Αυτές ήταν μια ρουτίνα της εποχής, και γίνονταν σε όλα τα εξεγερμένα μέρη, όπως  και στις πολιορκίες, πριν και μετά τις μάχες κτλ.

Η εορτή του Ευαγγελισμού αρχίζει από τον εσπερινό της 24 Μαρτίου. Έτσι, υπάρχει όλος ο χρόνος να γίνει ο απαραίτητος μοναστηριακός εορτασμός στην Αγία Λαύρα (αφιερωμένη στη Θεοτόκο)  παρουσία του Γερμανού, και ταυτόχρονα οι απαραίτητες ευλογίες των όπλων και των σημαιών, ορκωμοσίες κτλ που περιγράφουν αρκετές πηγές (μαζί και ευρωπαϊκές εφημερίδες της εποχής). Το περιβόητο λάβαρο (επίσης στόχος της αντι-λαυρικής μυθολογίας)  ασφαλώς και υπάρχει, όπως σε όλους τους σημαντικούς ναούς, και χρησιμοποιείται τόσο λόγω του εορτασμού όσο και ως πολεμική σημαία (που ήταν και η αρχική του προέλευση από τη ρωμαϊκή εποχή).

Μετά τις τελετές, ο Γερμανός και οι επαναστάτες ξεκινούν για την Πάτρα όπου εισέρχονται αργά το βράδυ της 25^ης Μαρτίου ή χαράματα της 26^ης  (και πάλι «του Ευαγγελισμού», αφού την 26/3 είναι η Απόδοση της Εορτής και η Σύναξη  Αρχαγγέλου Γαβριήλ). Ο Υγκ Πουκεβίλ αλλά και ο φιλότουρκος Βρετανός πρόξενος Ph. Green, που βρίσκονται στην Πάτρα, καταγράφουν αυτή τη σημαντική χρονική πληροφορία.

Δεν υπάρχει καμία πρωτογενής πηγή που να αναφέρει ότι ο Γερμανός βρισκόταν μακριά από τα Καλάβρυτα στις 25/3, και σίγουρα δεν το αναφέρει ο ίδιος, όπως ψευδώς ισχυρίζονται μερικοί αντι-λαυρικοί. Αρκετές ελληνικές πηγές που είχαν άμεση σχέση με τα γεγονότα, αλλά και η προφορική παράδοση, επιβεβαιώνουν την τελετή κήρυξης της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα, αν και μπορεί να είναι ασαφείς ως προς την ακριβή ημερομηνία. Αντίθετα, δεν αναφέρουν τίποτα σχετικό στα Νεζερά ή γύρω από την Πάτρα. Οι ασάφειες και οι σιωπές των διαφόρων πηγών για τα γεγονότα έχουν πολλές εξηγήσεις, και δεν μπορούν να θεωρηθούν σοβαρό επιχείρημα υπέρ του «δεν συνέβη».

3. Απόστολος Δασκαλάκης. Ένας από τους πρώτους διδάξαντες

Μια πρώτη σύγχρονου τύπου ακαδημαϊκή ανάλυση της 25ης Μαρτίου με παραπομπές στον Κανένα είναι αυτή του καθηγητή Απόστολου Δασκαλάκη (1903-1982). Ο εκ Μάνης καταγόμενος Δασκαλάκης (στο εξής και ΑΔ), ασχολήθηκε εκτενώς με την ιστορία της ιδιαίτερης πατρίδας του και, μεταξύ άλλων, με τα εναρκτήρια της Επανάστασης του ’21. Σ’ αυτόν χρωστάμε αρκετές ενδιαφέρουσες μελέτες για την Επανάσταση. Η συμβολή του στην αντι-λαυρική αφήγηση δεν φαίνεται να έχει κίνητρα πολιτικά και ιδεολογικά, αλλά μάλλον τοπικιστικά. Θέλοντας να προβάλλει την αναμφισβήτητη συμβολή της Μάνης στην Επανάσταση,  υπερτονίζει κάποιες πρώιμες επαναστατικές ενέργειες που έγιναν εκεί περί τα μέσα Μαρτίου. Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για πραγματικές κηρύξεις επανάστασης αλλά για τελετές που είχαν το χαρακτήρα ένορκης υπόσχεσης και συμβολαίου τιμής μεταξύ των τοπικών αρχηγών.  Ο ΑΔ έχει γράψει διάφορα σχετικά άρθρα, εκ των οποίων αρτιότερο είναι αυτό που δημοσιεύτηκε το 1961.[[v]] Για να υποβαθμίσει την Αγία Λαύρα και να εξυψώσει τη Μάνη χρησιμοποιεί και άλλες μεθόδους, και  είναι ίσως ο πρώτος σημαντικός μελετητής που ισχυρίζεται ότι τα της Αγίας Λαύρας είναι μύθος που πλάστηκε από τον Πουκεβίλ. Κατωτέρω παρουσιάζω μόνο το τέχνασμα της Παραπομπής στον Κανένα, ενώ για τα λοιπά σφάλματά του παραπέμπω στην εργασία μου «Δύο ομιλίες».

Στον Δασκαλάκη οφείλεται η αξιωματική φράση «την 25^ην Μαρτίου ουδείς ευρίσκετο εις την Λαύραν», η οποία ως σύνθημα και κατά κόρον επαναλαμβάνεται στη σύγχρονη αντι-λαυρική αρθρογραφία.[[vi]] Επειδή η εργασία του έχει επιστημονικές απαιτήσεις, περιέχει πολλές και εκτενείς παραπομπές. Έτσι, αναγκαστικά πρέπει να παραπέμψει κάπου και για τον εν λόγω ισχυρισμό. Επειδή όμως δεν υπάρχουν τέτοιες πηγές, καταφεύγει σε ένα τέχνασμα: Τοποθετεί τον ισχυρισμό αυτό ως δευτερεύουσα πρόταση μέσα σε μια μεγαλύτερη σύνθετη πρόταση, ως ακολούθως (εδώ και στο εξής σκιασμένα (bold) Γ.Λ.):

«Πάντως την 25ην Μαρτίου ουδείς ευρίσκετο εις την Λαύραν για να κηρύξη την επανάστασιν, η οποία άλλωστε είχε κηρυχθή, και από της 23ης ο μεν Κολοκοτρώνης και ο Πετρόμπεης είχον καταλάβει τας Καλάμας και επολιόρκουν τα φρούρια μέχρι Αρκαδίας, ο δε Γερμανός, ο Λόντος, ο Ζαΐμης και οι λοιποί αρχηγοί της Αχαΐας, μετά την κατάληψιν των Καλαβρύτων, επολιόρκουν το φρούριον των Πατρών». (Δασκαλάκης, σ. 28)

Η ανωτέρω σύνθετη φράση περιέχει τους εξής δύο ισχυρισμούς:

α) Κανείς δεν βρισκόταν στη Αγ. Λαύρα την 25/3 επειδή από της 23/3 είχαν καταληφθεί τα Καλάβρυτα και οι αρχηγοί της Αχαΐας (και ο ΠΠΓ) πήγαν να πολιορκήσουν την Πάτρα.

β) Η Επανάσταση είχε κηρυχθεί νωρίτερα στη Μάνη, και από 23/3 είχε καταληφθεί η Καλαμάτα και πολιορκούνταν τα φρούρια της Αρκαδίας.

Κανονικά, κάθε μια από τις ανωτέρω προτάσεις θα έπρεπε να έχει ξεχωριστές και σαφείς παραπομπές, επειδή αποτελούν κεντρικό σημείο της όλης δημοσίευσης. Εν τούτοις, ο ΑΔ καλύπτει την έλλειψη πηγών δημιουργώντας μια θολούρα: Στο τέλος της όλης πρότασης κάνει μια παραπομπή σε Τρικούπη, Φραντζή, Γερμανό, Ιωάννη Κολοκοτρώνη, Οικονόμου και Σπηλιάδη ταυτόχρονα, χωρίς να παραπέμπει σε συγκεκριμένες σελίδες αλλά σε ολόκληρα κεφάλαια. Επειδή έχει σημασία η διατύπωση της παραπομπής (είναι η υπ’ αρ. 2 στη σ. 28), την παραθέτω ολόκληρη:

«Σπ. Τρικούπη [Ιστορ. Ελλην. Επαναστ., έκδοση 1888] τ. Α’ , σ. 48 κ.ε. και 57 κ.ε. – Π. Π. Γερμανού [έκδοση Ι. Φιλήμονος 1837] σ. 38 κ.ε. – Αμβρ. Φραντζή [Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, 1839] τ. Α’, σ. 322 κ.ε. και τ. Β’ σ. 171 κ.ε. – Ιω. Κολοκοτρώνη, Ελληνικά υπομνήματα, σ. 4. – Μ. Οικονόμου, [Ιστορ. της ελλην. Παλιγγενεσίας, β’ έκδ. 1957] τ. Α’, σ. 60 κ.ε. – Ν. Σπηλιάδου [Απομνημονεύματα, 1851, τ. Α’], σ. 58 κ.ε.»

Αυτά τα συνεχή «κ.ε.» (= και εξής), δείχνουν την αδυναμία του συγγραφέα να υποδείξει κάτι συγκεκριμένο, βάζοντας τον αναγνώστη να ψάχνει σε δεκάδες σελίδες, αν τυχόν ήθελε να τσεκάρει τους ισχυρισμούς του.  Βέβαια η κατάληψη της Καλαμάτας είναι αναμφισβήτητη και τεκμηριώνεται από πλείστες πηγές. Όμως το ότι είχαν απελευθερωθεί τα Καλάβρυτα και πολιορκούνταν τα φρούρια της Αρκαδίας από της 23/3 είναι εξαιρετικά αμφίβολο και ελάχιστα τεκμηριώνεται από τις παραπομπές. Καθόλου δεν τεκμηριώνεται ο ισχυρισμός  ότι «την 25ην Μαρτίου ουδείς ευρίσκετο εις την Λαύραν». Για αρχή, ο πρωταγωνιστής Γερμανός δεν αναφέρει ότι ήταν στην Πάτρα στις 23/3, όπως ψευδώς ισχυρίζεται ο ΑΔ, ούτε αναφέρει πού βρισκόταν στις 25 Μαρτίου. Ούτε ο Τρικούπης γράφει πού βρισκόταν ο Γερμανός την 25/3,  ούτε οι Ι. Κολοκοτρώνης και Μ. Οικονόμου. Μάλιστα ο τελευταίος γράφει κάτι που μπορεί να ερμηνευθεί και αντίθετα από τον ισχυρισμό ότι η Επανάσταση είχε κηρυχθεί πριν την 25/3: Στην αντίστοιχη σελίδα (σ. 87 στην έκδοση του 1873 των Ιστορικών του Οικονόμου[[vii]]), δεν υπάρχει κάτι που να στηρίζει τον ισχυρισμό, ενώ στη σ. 88 αναφέρει: «… την ημέραν ταύτην της 25 Μαρτίου 1821 ακριβώς ευρέθησαν άπαντες εις τας επαρχίας, εις τας οποίας έκαστος ανήκεν, η σημαία του σταυρού υψώθη συγχρόνως παντού …». Στη σ. 99 προσθέτει «Προϊόντος δε του Μαρτίου, επέστη και η κλητή ημέρα της 25 αυτού, και το κήρυγμα της επαναστάσεως διεσαλπίσθη και εκ Πελοποννήσου…». Τα περί Αγίας Λαύρας, ούτε τα διαψεύδει ούτε τα επιβεβαιώνει. Γενικά, οι πλέον αξιόπιστες πηγές της εποχής (Ζαΐμης, Φραντζής, πρόξενοι στην Πάτρα, Gordon) συμφωνούν ότι οι Γερμανός-Λόντος-Ζαΐμης μπήκαν στην Πάτρα όχι ενωρίτερα από την 25 Μαρτίου, και ότι τα Καλάβρυτα δεν είχαν καταληφθεί ακόμα στις 23 Μαρτίου. Από την όλη παραπομπή, μόνον ο Φραντζής δίνει μια σοβαρή ένδειξη ότι στις 23/3 ο Γερμανός ήταν στα Νεζερά, το οποίο όμως δεν αποκλείει να ήταν στην Αγία Λαύρα στις 24 ή 25 Μαρτίου, αφού όπως προανέφερα τα Νεζερά απέχουν  μερικές ώρες από τα Καλάβρυτα.

Κλείνοντας την κριτική του ξεπερασμένου σήμερα Δασκαλάκη, πιστεύω ότι αυτός  επωφελήθηκε από το ότι στην εποχή του ο μέσος αναγνώστης δεν είχε εύκολη πρόσβαση στις πηγές όπου παραπέμπει. Δεν ισχυρίζομαι ότι σήμερα είναι καλύτερα τα πράγματα, αφού και ο σύγχρονος μέσος  αναγνώστης δεν δαπανά χρόνο για να διαβάσει κάτι περισσότερο από τη Βικιπαίδεια[[viii]] και ό,τι προβάλλεται στην πρώτη σελίδα του Google, κατάσταση που ευνοεί τις παραπομπές στον Κανέναν. Το ελαφρυντικό του ΑΔ είναι ότι δεν είχε στη διάθεσή του πηγές όπως οι ευρωπαϊκές εφημερίδες του 1821 που επιβεβαιώνουν – έστω επιγραμματικά – ότι κάτι συνέβη στο «μοναστήρι των Αδελφών της Λαύρας».[[ix]]

Περιέργως οι σύγχρονοι αντι-λαυρικοί ακαδημαϊκοί δεν παραπέμπουν στον Δασκαλάκη, παρ’ ότι αυτός αποτελεί (θεωρητικά) μια σεβαστή ακαδημαϊκή πηγή. Ίσως δεν έχει το στυλ που αρμόζει στον κύκλο τους. Ίσως πάλι θέλουν να αποφύγουν κάποιες πληροφορίες και απόψεις του συγγραφέα που έρχονται σε αντίθεση με την κρατούσα αριστερή αφήγηση. Οι ακαδημαϊκοί αντι-λαυρικοί ιστορικοί της μεταπολιτευτικής εποχής έχουν μια ουσιώδη διαφορά από τον Δασκαλάκη και άλλους ξεπερασμένους τοπικιστές αντι-λαυρικούς: Κανείς από τους πρώτους δεν ερευνά πραγματικά το θέμα, ακριβώς για να μην έλθει αντιμέτωπος με τις πηγές. Απλά το χαρακτηρίζουν ως «θρύλο» ή «μύθο»  en passant μέσα σε εργασίες που ασχολούνται με πιό «μοντέρνα» και «μεταμοντέρνα» θέματα της Επανάστασης, ή και με άσχετα θέματα.

4. Έφη Αλλαμανή, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους

Την πολύτομη Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (Εκδοτική Αθηνών,  1975) έγραψαν και επιμελήθηκαν γνωστοί ή και άγνωστοι τότε ακαδημαϊκοί, και έτσι από μια άποψη μπορεί να θεωρηθεί «ακαδημαϊκό». Είχε όμως στόχο να δοθεί για ευρεία λαϊκή χρήση, και έτσι  γενικά δεν φέρει παραπομπές ούτε περιέχει περισπούδαστες αναλύσεις και πρωτότυπες εργασίες. Ο μέσος αναγνώστης γενικά δεν διακρίνει την προέλευση των όσων γράφονται εκεί. Τα περί Καλαβρύτων – Αγ. Λαύρας – 25/3 υπάρχουν στον 12^ο τόμο (Επανάσταση) στις σελ. 83 και 84. Το συγκεκριμένο  κεφάλαιο έχει γραφεί από την νεαρή τότε αρχαιολόγο Έφη Αλλαμανή. Η συγγραφέας δεν φαίνεται να έχει άλλες σημαντικές δημοσιεύσεις σχετικές με την Επανάσταση, και είναι αμφίβολο αν ήταν ειδική σ’ αυτό το θέμα.  Αναφέρει τα γεγονότα της Αγ. Λαύρας ως «θρύλο», προσθέτοντας ότι :

«Η ιστορική όμως αλήθεια απέχει πολύ από τον θρύλο. Ούτε στις 25 Μαρτίου αλλά ούτε και στις 21 που έγινε η πρώτη πολεμική επιχείρηση βρισκόταν κανείς στην Αγία Λαύρα. […] Σ’ εκείνον όμως που κατεξοχήν οφείλεται ο θρύλος της Αγίας Λαύρας είναι ο Γάλλος ιστορικός Πουκεβίλ …».

Δεν παραπέμπει κάπου για τα περί «θρύλου», αν και θα μπορούσε, αφού στο ίδιο κεφάλαιο παραπέμπει για άλλους λόγους (μέσα στη ροή του κειμένου) στα προλεγόμενα του Φιλήμονα στα απομνημονεύματα του ΠΠΓ, και κάπως αόριστα στον Κανέλλο Δεληγιάννη και τον Φρ. Πουκεβίλ. Το συγκεκριμένο σημείο δείχνει ότι εν μέρει  βασίζεται στο προαναφερθέν δημοσίευμα του Δασκαλάκη, αν και επεκτείνει την «εγκατάλειψη» της Αγ. Λαύρας ενωρίτερα, από 21/3. Μου είναι άγνωστο από πού αντλεί αυτή την άποψη. Ενδεχομένως υποθέτει ότι επειδή γινόταν η πολιορκία των Τούρκων στα Καλάβρυτα, είχαν συγκεντρωθεί εκεί οι πάντες και δεν μπορούσαν κάποιοι να είναι – έστω προσωρινά – στο μοναστήρι. Η ίδια γράφει στη σ. 83 ότι «στις 21 Μαρτίου συγκεντρώθηκαν στα Καλάβρυτα 600 ένοπλοι αγωνιστές με αρχηγούς τους …» (αναφέρει άνω των 6 οπλαρχηγών, μαζί με τους Πετιμεζαίους) και ότι οι Τούρκοι παραδόθηκαν μετά από πενθήμερη αντίσταση. Γνωρίζουμε ότι στα Καλάβρυτα υπήρχαν και άλλοι ηγέτες, όπως ο Δημητράκης Ζαΐμης και ο επίσκοπος Κερνίκης Προκόπιος. Έτσι η Αλλαμανή ισχυρίζεται το απίθανο: Ότι από αυτούς τους εκατοντάδες πολεμιστές και οπλαρχηγούς, που βρίσκονταν στα Καλάβρυτα μέχρι την 25η Μαρτίου, κανείς (ούτε καν ο επίσκοπος) δεν μπορούσε να μεταβεί την ημέρα του Ευαγγελισμού μέχρι την Αγ. Λαύρα (το πολύ μια ώρα απόσταση) για να παραστεί σε μια πανηγυρική λειτουργία, αλλά ήταν όλοι συγκεντρωμένοι στα Καλάβρυτα για να πολιορκούν περί τους 200 (μαζί με τα γυναικόπαιδα) Τούρκους. Και όμως γνωρίζουμε από άλλες πηγές ότι αυτές τις ημέρες η Μονή χρησίμευε και ως αποθήκη εφοδίων των επαναστατών και ότι (εκτός από τους μοναχούς) υπήρχε εκεί και κάτι σαν «Μονάδα Εφοδιασμού-Μεταφορών», και μερικοί οπλαρχηγοί (βλ. κατωτέρω περί Βασ. Πετιμεζά στην ενότητα «Αθ. Φωτόπουλος»). Η Αλλαμανή αναφέρει και άλλες πληροφορίες που διαψεύδονται από τη συγκριτική μελέτη των πηγών, όπως ότι ο Λόντος μπήκε στην Πάτρα στις 24 Μαρτίου. Δέχεται ότι η 25/3 είχε προκαθοριστεί ως εναρκτήρια της Επανάστασης στο Μοριά και τη Ρούμελη, και ήταν η μέρα όπου γενικεύθηκε η εξέγερση. Επίσης δέχεται τη χρήση του λαβάρου της Αγ. Λαύρας κατά την πολιορκία των Καλαβρύτων (σ. 84, λεζάντα). Θεωρεί ότι ο ΠΠΓ κήρυξε την Επανάσταση στην Πάτρα την 25 Μαρτίου.

Το ανωτέρω κεφάλαιο της ΙΕΕ μπορεί να θεωρεί σήμερα ξεπερασμένο και με λάθη, όσο και αυτό του Δασκαλάκη. Ωστόσο, ανακυκλώνεται ως πηγή σε πολλά λαϊκά και ανώνυμα δημοσιεύματα, όπως στη Βικιπαίδεια κλπ. Είναι μια από τις (περίπου) ακαδημαϊκές πηγές που παραπέμπουν στον Κανένα, αν και δεν φαίνεται να είχε πρόθεση να υπηρετήσει μεταγενέστερες πολιτικές σκοπιμότητες.

5. Αθανάσιος Φωτόπουλος

Μια ελαφρώς διαφορετική περίπτωση είναι οι εργασίες του φιλόλογου και ιστορικού ερευνητή Αθ. Θ. Φωτόπουλου (στο εξής ΑΦ). Αυτός δεν παραπέμπει παρελκυστικά σε κάποιον ενδιάμεσο για τα περί «μύθου», αλλά επιλέγει να αποσιωπά τις πρωτογενείς πηγές που αναφέρουν  τα γεγονότα της Αγ. Λαύρας. Δεν παραπέμπει ούτε καν σε δικές του εργασίες οι οποίες περιέχουν σημαντικές και πρωτότυπες μαρτυρίες γι’ αυτά τα γεγονότα. Οσάκις ισχυρίζεται ότι τα περί Αγ. Λαύρας είναι μύθος, δεν παραπέμπει πουθενά.

Το 1986 δημοσίευσε το χειρόγραφο με την αυτοβιογραφία του Αναγνώστη Γιαννόπουλου (ή Πάτζου) από την Περιστέρα Καλαβρύτων, ενός σχεδόν άγνωστου μικρού οπλαρχηγού της Επανάστασης.[[x]] Εκεί (σ. 330, 331) περιέχεται και μια λεπτομερής περιγραφή των θρησκευτικών τελετών  που έγιναν σε χωριά των Καλαβρύτων  (τις Κλουκίνες) κατά την αναχώρηση των αγωνιστών για την πολιορκία της Τριπολιτσάς. Ο αγωνιστής δεν αναφέρει συγκεκριμένη ημερομηνία, αλλά από τα συμφραζόμενα προκύπτει ότι  αυτό συνέβη αμέσως μετά την κατάληψη των Καλαβρύτων. Η τελετή, που περιλάμβανε αγιασμό σημαιών, ορκωμοσίες κτλ,  είναι ενδεικτική του κλίματος που επικρατούσε εκείνες τις ημέρες, και των τελετών που γίνονταν παντού, ακόμα και σε μικρά χωριά με τους τοπικούς ιερείς. Αυτή η μαρτυρία οδηγεί στη λογική σκέψη ότι θα έγινε αντίστοιχη τελετή και στο γειτονικό μοναστήρι. Ωστόσο, από τον Φωτόπουλο διαφεύγει αυτός ο απλός συλλογισμός, και στην εν λόγω δημοσίευση σχολιάζει ως «φανταστικά πράγματα» την ύψωση επαναστατικής σημαίας στην Αγ. Λαύρα (σ. 321), παρ’ ότι κι αυτή την αναφέρει ο Γιαννόπουλος. Για την ακρίβεια, ο αγωνιστής γράφει (σ. 330):

«Τα περιστατικά ταύτα και η οπισθοχώρησις των αρχόντων, από την δήθεν μετάβασίν των εις Τρίπολιν, και η ανύψωσις της σημαίας(3) εν τη Αγία Λαύρα έκαμε τους εν Καλαβρύτοις Τούρκους να κυριευθώσιν από πανικόν και φόβον, …».

Στην παραπομπή (3) ο ΑΦ σημειώνει ότι οι λέξεις «και η ανύψωσις της σημαίας» έχουν γραφεί από τον ίδιο γραφέα στο περιθώριο του. Δεν παραπέμπει κάπου για τον χαρακτηρισμό  της ύψωσης της σημαίας ως «φανταστικού περιστατικού», αλλά πιστεύει ότι «η ιδεολογία της εποχής του [Γιαννόπουλου] και διάφορα σχετικά αναγνώσματα ήταν δυνατόν να τον παρασύρουν σε παραχάραξη της πραγματικότητας» (σ. 321). Περιέργως, ο ΑΦ δεν κάνει τη λογική υπόθεση ότι ακριβώς η ιδεολογία της εποχής του αγωνιστή επέβαλαν την πραγματική ύψωση επαναστατικής σημαίας, με ευλογίες και άλλες τελετές, όπως αυτές που περιγράφει ο Γιαννόπουλος στις Κλουκίνες.

Ο ίδιος συγγραφέας έχει εκπονήσει διδακτορική διατριβή με θέμα την έναρξη της επανάστασης,[[xi]] επομένως  γνωρίζει καλά τις σχετικές (τότε υπάρχουσες) πηγές. Σ’ αυτή τη διατριβή, ο Φωτόπουλος τηρεί σιωπή ως προς τα της Αγίας Λαύρας. Δηλαδή, δεν τα αναφέρει ούτε ως μύθο, ούτε ως γεγονότα, ούτε ως «αφηγήσεις». Και όμως, ο ίδιος είχε δημοσιεύσει ενωρίτερα την αυτοβιογραφία του οπλαρχηγού Βασίλη Πετιμεζά, ο οποίος σαφώς αναφέρει – αν και λακωνικά – ότι την ημέρα του Ευαγγελισμού βρισκόταν στην Αγία Λαύρα επικεφαλής 40 ενόπλων, και μετά από μια  τελετή με ορκωμοσίες κτλ και τραγουδώντας τα άσματα του Ρήγα πήγαν να πολιορκήσουν τους Τούρκους των Καλαβρύτων.[[xii]] Δεν αναφέρει ρητώς την παρουσία του Γερμανού ούτε άλλες λεπτομέρειες, αλλά γράφει ότι «την επιούσαν της ορκοδοσίας» ο ΠΠΓ αναχώρησε για την Πάτρα. Υπάρχουν κάποιες δευτερεύουσες ανακρίβειες σ’ αυτή τη μαρτυρία του Πετιμεζά, αλλά η παρουσία του ιδίου σε Αγ. Λαύρα / Καλάβρυτα εκείνες τις ημέρες βεβαιώνεται και από άλλες πηγές, οπότε θα άξιζε να σχολιαστεί στη διατριβή.  Εν τούτοις, ο ΑΦ δεν μνημονεύει τη μαρτυρία για την τελετή, παρ’ ότι παραπέμπει στην αυτοβιογραφία του Πετιμεζά για άλλο λόγο, στην υποσημείωση 23 της σελ. 228 [[xiii]]. Επίσης ο ΑΦ δέχεται ως ημερομηνία εισόδου του ΠΠΓ στην Πάτρα την 24η Μαρτίου, η οποία όμως έρχεται σε αντίθεση με τις περισσότερες αξιόπιστες πηγές. Λογικά θα γνώριζε τον Φραντζή, τον Philip Green και τον Φρανσουά Πουκεβίλ που αναφέρουν ότι αυτό συνέβη όχι πριν το μεσημέρι της 25 Μαρτίου.

Από τα ανωτέρω, είναι φανερή η άρνηση του Φωτόπουλου να αναφερθεί στις θετικές πηγές περί την 25 Μαρτίου και την Αγία Λαύρα και να τις αναλύσει. Οι λόγοι αυτής της άρνησης δεν είναι εμφανείς. Ο ίδιος δεν παραπέμπει πουθενά όταν μιλάει για «μύθο». Τα κείμενά του δεν δείχνουν ταγμένα υπέρ κάποιας πολιτικής ιδεολογίας, ωστόσο έμμεσα συμβάλλουν στη στήριξη του αντι-λαυρικού πολιτικού μύθου.

6. Βασίλης Κρεμμυδάς

Ο μαρξιστής ιστορικός Β. Κρεμμυδάς (στο εξής ΒΚ)  έχει δημοσιεύσει αρκετές ακαδημαϊκές μελέτες σχετικές με την Επανάσταση, κυρίως από την οικονομική σκοπιά. Επιδιδόταν όμως συχνά και στη λαϊκή γραφή, με συνεντεύξεις και άρθρα σε ΜΜΕ. Αναμφίβολα ο ίδιος ενδιαφερόταν ζωηρά να στηρίξει το ότι η Αγία Λαύρα είναι μύθος, αφού συχνά αναφερόταν σ’ αυτό το θέμα σε λαϊκά δημοσιεύματα.  Ποτέ όμως δεν δημοσίευσε καμία σχετική επιστημονική εργασία, προφανώς γιατί δεν μπορούσε να τη στηρίξει με τεκμήρια. Σε μία μόνο εργασία του επιχείρησε να πλαγιοκοπήσει την Αγία Λαύρα, αλλά στο επίμαχο σημείο κατέφυγε στην μέθοδο της παραπομπής στον Κανέναν.  Πρόκειται για μια επιστημοφανή δημοσίευσή του στο περιοδικό Μνήμων σχετικά με μια ομιλία που  εκφώνησε ο ΠΠΓ στην Αγία Λαύρα στις 8 Μαρτίου 1821 (Παλ. Ημ/γιο). Στο άρθρο αυτό ο Κρεμμυδάς (αφού με ανυπόστατα επιχειρήματα χαρακτηρίσει ως μύθο την ομιλία της 8/3) αναφέρει en passant ως μύθο και τα της 25 Μαρτίου – Αγ. Λαύρας. Συγκεκριμένα, στο εκ 12 περίπου σελίδων άρθρο του, σε μια μόνο γραμμή (στη σελ. 20) και σε μισή πρόταση αναφέρει το εξής:

«Το ζήτημα που μας απασχολεί [δηλ. η ομιλία της 8/3/1821] έχει να κάνει με τους μηχανισμούς κατασκευής των ιστορικών μύθων και συνδέεται με το άλλο, το γνωστό, για την ύψωση του Λαβάρου από τον ίδιο Π.Π. Γερμανό,(24) ….»

Προηγουμένως έχει εξηγήσει με μια συνωμοσιολογική θεωρία ότι οι «μηχανισμοί κατασκευής» είναι κυρίως η Εκκλησία και άλλοι συνεργαζόμενοι (μεταξύ αυτών και η μεταφράστρια της ομιλίας από τα γαλλικά στα ελληνικά). Η υποσημείωση υπ’ αρ. 24, η οποία υποτίθεται τεκμηριώνει το μύθο για την ύψωση του Λαβάρου, λέει:

«Γι’ αυτό βλ. το ωραίο άρθρο του Κ. Θεοδώρου (= Κ. Λάππας) «Στην Αγία Λαύρα πρώτα …, ή το λάβαρο της Αγίας Λαύρας», εφ. Η Αυγή, 25 Μαρτίου 1979.»

Αυτό το «ωραίο άρθρο» στην Αυγή[[xiv]] είναι μια συνηθισμένη επετειακή μαρξιστική αφήγηση για το πώς (υποτίθεται) διαμορφώθηκε ο «μύθος» από το κράτος (συνωμοτικά πάντα). Δεν παραπέμπει σε πηγές, αλλά και δεν είχε στόχο να θεωρηθεί επιστημονική εργασία. Ο Κώστας Λάππας ήταν ιστορικός με αρκετές δημοσιεύσεις, και αν ήθελε θα μπορούσε να είχε συγγράψει μια σχετική επιστημονική εργασία, κάτι που ούτε αυτός έκανε. Το άρθρο της Αυγής είναι ένα από τα εορταστικά άρθρα που δημοσιεύονται σε αριστερά έντυπα κάθε 25 Μαρτίου, στο πλαίσιο ενός εορτασμού όπως τον αντιλαμβάνονται οι αντίστοιχοι πολιτικοί χώροι.

Στον ΒΚ βρίσκουμε και το τέχνασμα του «προσπεράσματος» του θέματος, δηλ. να το αναφέρει επιγραμματικά και εν παρόδω ή και καθόλου, υποκρινόμενος ότι αυτό έχει λυθεί από την ιστορική έρευνα και επομένως δεν χρειάζεται να εμβαθύνει. Το εφαρμόζει όχι μόνο στο ανωτέρω άρθρο του 1996, αλλά και το 2006 στο βιβλίο του για την Επανάσταση[[xv]].  Ωστόσο, δεν προσπερνούσε καθόλου το θέμα σε επετειακές συνεντεύξεις και άλλα ανάλαφρα κείμενα, αφού εκεί δεν υποχρεούνταν να παραπέμψει σε κάποια μελέτη ούτε αναμενόταν να δεχθεί επιστημονική κριτική.  Για παράδειγμα, το επανέφερε σε μια συνέντευξη για την παρουσίαση/προώθηση του ανωτέρω βιβλίου, η οποία είχε  τον επικό τίτλο «Ο Β. Κρεμμυδάς καταρρίπτει έναν-έναν τους μύθους του 1821 (κι όχι μόνο το Κρυφό Σχολειό)». Εκεί, στην (προφανώς προσυμφωνημένη) ερώτηση «Εσείς ποιον θεωρείτε τον μεγαλύτερο [μύθο];» απαντά με το στερεότυπο:

«Θα έλεγα αυτόν με τη δήθεν ύψωση του λάβαρου από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό στη Μονή της Αγίας Λαύρας την 25η Μαρτίου του 1821, όπου τάχα ορκίστηκαν οι αγωνιστές. Η Επανάσταση στην Πελοπόννησο δεν ξεκίνησε καν την ημερομηνία εκείνη, αλλά λίγο νωρίτερα. Ο ίδιος ο Γερμανός, άλλωστε, στα απομνημονεύματά του αναφέρει ότι την ημέρα εκείνη βρισκόταν σε άλλο χωριό.»[[xvi]]

Εδώ κάνει και πάλι την γνωστή ψευδή παραπομπή στον Γερμανό. Στην ίδια συνέντευξη βρίσκει την ευκαιρία να χωρέσει και άλλα στερεότυπα της αριστερής ιστοριογραφίας για το ’21: Κρυφό σχολειό, Αρβανίτες (υποτίθεται σε αντιδιαστολή με τους  Έλληνες), Σουλιώτες με «αλβανική καταγωγή» κτλ., θέματα τα οποία επίσης περιβάλλονται από πολιτικό μύθο. Ο ίδιος δεν είχε προσπεράσει το θέμα και σε άλλο επετειακό άρθρο (Τα Νέα, 22-3-2005. Βλ. κατωτέρω, διδακτ. διατριβή της Ε. Κιρκινέ). Το τέχνασμα του «προσπεράσματος» το επαναλαμβάνουν και άλλοι ακαδημαϊκοί, όπως θα δείξω στη συνέχεια, προκειμένου να αποφύγουν την αντιπαράθεση με τις πηγές.

7. Χριστίνα Κουλούρη, «Γιορτάζοντας το έθνος»[[xvii]]

Σ’ αυτή την εργασία της η Χ. Κουλούρη (επίτιμος καθηγήτρια Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας),  εξετάζει το ιστορικό των εθνικών επετείων, και  κυρίως της 25ης Μαρτίου, από τις αρχές του ελληνικού κράτους. Περιέργως της διέφυγε ο πρώτος επίσημος εορτασμός που έγινε το Πάσχα του 1822 (2 Απριλίου Π.Ημ.) στην Κόρινθο.[[xviii]]  Σε ένα εκτενές άρθρο 30 σελίδων με 106 παραπομπές, δύσκολα θα μπορούσε να αποσιωπήσει εντελώς το θέμα της Αγ. Λαύρας. Διαθέτει γι’ αυτό μόλις μισή παραπομπή, αναφερόμενη επιγραμματικά στον «μύθο της Αγίας Λαύρας». Η σχετική φράση στη σ. 200 λέει: «… η Πελοπόννησος διεκδικούσε (και είχε ήδη εξασφαλίσει) για τον εαυτό της τη δόξα να έχει ξεκινήσει εκεί η Επανάσταση.(74)»

Η παραπομπή 74 γράφει:

«Και μεταξύ των επαρχιών της Πελοποννήσου υπήρχαν (και υπάρχουν) ανταγωνισμοί ως προς το πρωτείο στην κήρυξη της Επανάστασης. Η παγίωση του μύθου της Αγίας Λαύρας, για παράδειγμα, συνδέθηκε οπωσδήποτε με την πολιτική δύναμη των τοπικών προυχόντων. Βλ. σχετικά Κ. Θεοδώρου (=Κ. Λάππας), «Στην Αγία Λαύρα πρώτα… ή το λάβαρο της Αγίας Λαύρας», εφ. Αυγή, 25 Μαρτίου 1979.»

Αν και λακωνική, η παραπομπή λέει πολλά: Η Αγία Λαύρα είναι «μύθος», ο οποίος παγιώθηκε επειδή το ήθελαν κάποιοι προύχοντες (συνωμοσία). Όσο για πηγή, παραπέμπει στο προαναφερθέν άρθρο του Κρεμμυδά, αυτός στον Λάππα και στην Αυγή, και όλοι μαζί στον Κανέναν.

Με τη Χ. Κουλούρη παρατηρείται το ίδιο φαινόμενο που επισημάναμε και με τον Κρεμμυδά: Σε δημοσιεύσεις με επιστημονικές απαιτήσεις είναι πολύ συγκρατημένοι και λακωνικοί, και για να τηρήσουν το επιστημονικό τυπικό παραθέτουν μια (ή μισή) παραπομπή (που καταλήγει στον Κανένα). Όμως σε άλλα, πιο «χαλαρά» κείμενα, όπου δεν αναμένονται παραπομπές, είναι περισσότερο ομιλητικοί και αναπτύσσουν τον «μύθο» με αυτοπεποίθηση. Μέσα από την ανωτέρω εργασία η Κουλούρη παραπέμπει και σε μια δική της επετειακή ομιλία του 1995 στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης (παραπομπή 4).[[xix]] Σ’ εκείνη την ομιλία, εν μέσω μιας αναλυτικού (αποικοδομητικού) τύπου προσέγγισης του εορτασμού και της Επανάστασης, θίγει και το πραγματολογικό ερώτημα «συνέβη ή όχι». Αναφέρει:

«... η ισχύς του συμβολισμού επικράτησε των πορισμάτων της έρευνας, εφόσον σήμερα κανένας δεν πιστεύει πλέον ότι η Ελληνική Επανάσταση κηρύχθηκε όντως την 25 Μαρτίου 1821 ούτε ότι αυτό συνέβη στην Αγία Λαύρα. Ο θρύλος για την ύψωση του λαβάρου της Επανάστασης από τον Π. Π. Γερμανό στην Αγία Λαύρα πλάστηκε στην ουσία στο δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα, με τη συνδρομή ποικίλων παραγόντων, παρόλο που αγνοήθηκε ή διαψεύσθηκε από τη νεοελληνική ιστοριογραφία του 19ου αιώνα. Η αφετηρία του μύθου μπορεί να ανιχνευθεί στην περιγραφή ενός γάλλου περιηγητή, του Πουκεβίλ, …»

Σε μια επετειακή ομιλία, έστω και σε πανεπιστημιακό χώρο, δεν υπάρχει βέβαια η απαίτηση για παραπομπές. Όμως και η Κουλούρη δεν έκανε κάποια άλλη επιστημονική δημοσίευση όπου να παραπέμπει στα «πορίσματα της έρευνας», ούτε στη βιβλιογραφία που υποτίθεται ότι διέψευσε τον «θρύλο». Η αναφορά στην «περιγραφή ενός γάλλου περιηγητή», είναι ένα εσκεμμένο λάθος για να υποβαθμίσει τον Φρ. Πουκεβίλ. Αυτός δευτερευόντως ήταν και περιηγητής της Αχαΐας (γεγονός που τον αναβαθμίζει ως πηγή), αλλά αυτά που έγραψε για την Επανάσταση βασίζονταν σε έγκυρες πληροφορίες που λάμβανε από την Ελλάδα.

Όσον αφορά το θεωρητικό μέρος αυτής της ομιλίας, αυτό περιέχει πολύ ορθές διαπιστώσεις, μόνο που η Κουλούρη νομίζει ότι αφορούν άλλους και όχι την ίδια:

«η πρόσληψη της ιστορίας μοιάζει να βρίσκεται σε αντίφαση με την οντολογία της, με αυτά καθεαυτά τα ιστορικά συμβάντα».

«το παρόν επικαθορίζει το παρελθόν και ο μύθος κατέχει κεντρικό ρόλο στον ιστοριογραφικό λόγο.»

Πράγματι. Σαν ένα απλό παιχνίδι με την αμφισημία, η οποία δεν πρέπει να αγνοείται σε τέτοιου τύπου αναλύσεις, παραθέτω και μια ακόμα πρόταση από την εν λόγω ομιλία, όπου έχω αντικαταστήσει μόνο μια λέξη με το αντίθετό της:

«… η ιστορία τέθηκε στην υπηρεσία μη επιστημονικών σκοπιμοτήτων και χρησιμοποιήθηκε ως ιδεολογικός μηχανισμός για την απονομιμοποίηση του έθνους-κράτους ή επιμέρους πολιτικών και κοινωνικών ομάδων.»

8. Διδακτορικές διατριβές

Οι διδακτορικές διατριβές θεωρούνται ακαδημαϊκές πηγές επειδή έχουν εποπτευθεί και αξιολογηθεί από πανεπιστημιακούς δασκάλους. Ανάλογα με το πανεπιστήμιο απ’ όπου προέρχονται μπορεί να είναι υψηλού επιπέδου, και συχνά αποτελούν τη βάση για περαιτέρω ακαδημαϊκές δημοσιεύσεις από τον  ίδιο συγγραφέα ή άλλους.   Στην πράξη, μια συνήθης διδακτορική διατριβή απηχεί σε μεγάλο βαθμό τις απόψεις ενός ή περισσοτέρων καθηγητών ή μιας ιστοριογραφικής σχολής. Οι νέοι διδάκτορες συχνά συνεχίζουν την καριέρα τους διδάσκοντας στο πανεπιστήμιο ή ως ερευνητές, και κάνουν περαιτέρω δημοσιεύσεις. Έτσι, και αυτός ο τομέας βιβλιογραφίας δυνητικά μπορεί να εμπλέκεται  στην αναπαραγωγή ιστορικών μύθων και τη διαιώνιση ιστοριογραφικών σχολών. Ας δούμε μερικά παραδείγματα όπου χρησιμοποιούνται οι συγκεκριμένες μέθοδοι που εξετάζουμε.

8.1. Άννα Μαρία Δρουμπούκη, «Μνημονικοί τόποι και δημόσια ιστορία».[[xx]]

Πρόκειται για ένα διδακτορικό του ασχολείται σε αρκετή έκταση με τη γνωστή μαζική εκτέλεση στα Καλάβρυτα την 13 Δεκεμβρίου 1943 (κυρίως στις σελ. 301 – 337, και passim). Παρεμπιπτόντως όμως, η συγγραφέας αναφέρεται και στον «μύθο της 25^ης Μαρτίου», με τον εξής τρόπο:

«Εκεί κοντά, το 1821, σύμφωνα με τον μύθο ξεκίνησε στο Μοναστήρι της Αγίας Λαύρας η επανάσταση …» (σελ. 301).

Στη φράση αυτή προσαρτάται η υποσημείωση 788:

«Είναι ιστορικά εξακριβωμένο ότι η Επανάσταση άρχισε πριν τις 25 Μαρτίου και ότι ο Παλαιών Πατρών Γερμανός δε σήκωσε τη σημαία της Επανάστασης στη μονή της Αγίας Λαύρας στις 25 Μαρτίου, γιατί την ημέρα αυτή δε βρισκόταν στην Αγία Λαύρα, αλλά στα Νεζερά (Αίγιο) της Αχαΐας, όπως ο ίδιος γράφει στα απομνημονεύματά του. Για τη συμβολική αξία των Καλαβρύτων βλ. Loukia Droulia, “Kalavryta 1943-Kalavryta 1993. Zum Sinn von Gedenkveranstaltungen”, στο: Loukia Droulia, Hagen Fleischer (επιμ.), Von Lidice bis Kalavryta. Widerstand und Besatzungsterror. Studien zur Repressalienpraxis im Zweiten Weltkrieg, Metropol, Berlin 1999, σ. 10.  Το μύθο της ύψωσης της σημαίας της επανάστασης λογικό ήταν να επαναφέρει στον επίσημο λόγο της η Χούντα. Ο «αντιβασιλέας» Γ. Ζωϊτάκης το 1970 στο μνημόσυνο της 13ης Δεκεμβρίου κάνοντας αναφορά στα ιερά εδάφη της περιοχής μίλησε και για τον ιεράρχη που ύψωσε τη σημαία και ευλόγησε τα όπλα της Ελληνικής Επανάστασης. Βλ. εφημερίδα Η Φωνή των Καλαβρύτων, Κυριακή 20 Δεκεμβρίου 1970, αρ. φύλλου 258-έτος 13ο , σ. 1.»

Σ’ αυτή την ευμεγέθη παραπομπή η συγγραφέας προτιμά να σχολιάσει τη Χούντα και τον Ζωιτάκη, παραπέμποντας σε συγκεκριμένη πηγή. Αλλά για τον ισχυρισμό ότι «είναι ιστορικά εξακριβωμένο» δεν παραπέμπει πουθενά. Επαναλαμβάνει τον ψευδή ισχυρισμό ότι ο ίδιος ο ΠΠΓ «την ημέρα αυτή δεν ήταν στη Λαύρα αλλά στα Νεζερά» (τα οποία νομίζει ότι σχετίζονται με το Αίγιο) χωρίς να υποδεικνύει την κατάλληλη σελίδα των απομνημονευμάτων του Γερμανού. Η όλη πρόταση με την παραπομπή δείχνουν ένα σοβαρό πρόβλημα επιστημοσύνης,  αν μάλιστα υποτεθεί ότι τις πρόσεξε έστω ένας από τους επόπτες καθηγητές.

Η παραπομπή στο Droulia & Fleischer (1999) είναι άσχετη με το θέμα μας, αφού εκεί δεν αναφέρεται τίποτα περί «μύθου». Αντίθετα, εκεί η Αγία Λαύρα παρουσιάζεται ως τόπος έναρξης της Επανάστασης του 1821, χωρίς τον ισχυρισμό ότι είναι μύθος.

«Von hier aus, der kleinstadt in Achaia bzw. dem benachbarten kloster agia lavra, hatte 1821 der hellenische unabhangigkeitskrieg gegen die fast vierhundertjahrige  fremdherrshaft seinen  ausgand genommen, der dann – eirn knappes jahrzehnt spater – nach verlustreichen Kampfen, dem Volk seine freiheit und eine staatliche existenz gab.»

Ενδεχομένως η αναφορά στην έγκριτη ιστορικό Λ. Δρούλια έγινε για να προσδώσει κάποια επιστημονική βαρύτητα στην παραπομπή, και με την υπόθεση ότι ελάχιστοι θα αναζητήσουν αυτό το δημοσίευμα. Πρόκειται για ένα σύντομο άρθρο (περίπου τρείς σελίδες) στα γερμανικά, που ασχολείται με τον θέμα της σφαγής του 1943, και μόνο παρεμπιπτόντως αναφέρεται στο ’21. Ο καθηγητής Φλάισερ, που εκτός από επόπτης της διατριβής είχε και την επιμέλεια του βιβλίου Von Lidice bis Kalavryta, δεν φαίνεται να είχε αντίρρηση για την όλη παραπομπή, αν βέβαια την πρόσεξε.

Στη σελ. 327 αναφέρεται και πάλι η «υποτιθέμενη αρχή της επανάστασης […] στην Αγία Λαύρα», αλλά εδώ το θέμα μετατοπίζεται από το «συνέβη ή όχι;» στο «τι ορίζουμε ως αρχή Επανάστασης;». Ενωρίτερα, στη σ. 320 γίνεται η επιστημονικά απαραίτητη αναφορά στο «φαντασιακό»:

«… [την] αρχή της Επανάστασης του 1821 που αποτελούσε διακύβευμα στο συλλογικό φαντασιακό.»

Δεν είναι σαφές ποιό είναι «διακύβευμα» (κατά λέξη: κάτι που παίζεται στα ζάρια[[xxi]]) στο «φαντασιακό». Ο αόριστος («αποτελούσε») υπονοεί πάλι ότι το θέμα είναι λήξαν και ξεπερασμένο. Ωστόσο, όλα δείχνουν ότι αυτό αποτελεί ένα συνεχώς επίκαιρο «διακύβευμα» (= ζαριά με αμφίβολο αποτέλεσμα), για τους ακαδημαϊκούς που εμμένουν και το επαναφέρουν χωρίς να μπορούν να παραπέμψουν σε πηγές.

8.2. Ευαγγελία Κιρκινέ, «Γιορτές στο Νηπιαγωγείο»[[xxii]]

Η εν λόγω διατριβή, που τυπολογικά είναι μια εθνογραφική μελέτη με συμμετοχική παρατήρηση, στην πράξη χρησιμοποιεί τους διαλόγους που έγιναν μέσα σε ένα νηπιαγωγείο μεταξύ νηπιαγωγού και παιδιών, για να κριτικάρει (συνήθως αρνητικά) τη νηπιαγωγό και να αναπτύξει τις γνώσεις της συγγραφέως πάνω σε διάφορες θεωρίες περί «κατασκευής» του έθνους και της θρησκείας. Επεκτείνεται όμως και σε θέματα ιστορικά, τα οποία δεν φαίνεται να γνωρίζει καλά. Από τις περίπου 230 σελίδες πραγματικού κειμένου, περίπου το 1/5 είναι η καταγραφή διαλόγων στο νηπιαγωγείο και το υπόλοιπο είναι ουσιαστικά μια αντιθρησκευτική και αντι-εθνική ακαδημαϊκή διάλεξη, με αναλύσεις για το πώς στο νηπιαγωγείο γίνεται «ενστάλαξη εθνικών και θρησκευτικών αξιών» (σ. 9, 11, 17, passim). Γενικά, η εργασία έχει έντονα χαρακτηριστικά στρατευμένης αριστερής αρθρογραφίας (ύφος, ορολογία). Αυτά μας ενδιαφέρουν μόνο επειδή δείχνουν προς έναν πολιτικό/ιδεολογικό χώρο ο οποίος καλλιεργεί τον μύθο που μας απασχολεί.  Σταχυολογώ ενδεικτικά μερικές φράσεις σχετικές με το θέμα μου, χαρακτηριστικές του ύφους:

• «…η [εθνική] επέτειος διαποτισμένη με χιλιάδες εθνικές φαντασιώσεις»
• «Η συγκεκριμένη μέρα [25/3] δεν έχει τίποτα να επιδείξει το οποίο να έχει σχέση με οποιαδήποτε επαναστατική κίνηση.» (σ. 64)
• «Είναι εξάλλου ιστορικά τεκμηριωμένο πως οι Τούρκοι δεν απαγόρευσαν ποτέ ούτε την άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων των χριστιανών ούτε την εκπαίδευση.» (σ. 66, χωρίς παραπομπή.)
• «πληθώρα εκπαιδευτικών ιδρυμάτων λειτουργούσαν κατά (sic) την Οθωμανική αυτοκρατορία.» (σ. 154, χωρίς παραπομπή)
• «κατασκευασμένη χρονική σύμπτωση Ευαγγελισμού-Επανάστασης» (σ. 150)
• «…τους γνωστούς εθνικούς μύθους του Κρυφού σχολειού, της Αγίας Λαύρας, … Παρότι η ιστορική έρευνα έχει αποδείξει το ανυπόστατο αυτών των μυθευμάτων ...» (σ. 152).

Αυτό το τελευταίο το επαναλαμβάνει και στη σ. 156:  «Από πολύ νωρίς η ιστορική έρευνα απέδειξε το ανυπόστατο αυτής της αφήγησης [της Αγ. Λαύρας]». Από αυτή την υποτιθέμενη αποδεικτική ιστορική έρευνα παραπέμπει μόνο στον Κρεμμυδά. Σε μιάμιση σελίδα (67-69), παραθέτει ουσιαστικά μια περίληψη του άρθρου του ΒΚ στον Μνήμονα (με λάθος χρονολογία: 1998 αντί 1996), αποφεύγοντας να εξηγήσει ότι το συγκεκριμένο άρθρο αναφέρεται σε ομιλία της 8/3 και όχι της 25/3. Δεν παραπέμπει σε κάποια άλλη πηγή.  Έτσι έχουμε τη σειρά παραπομπών:

Ε. Κιρκινέ > Κρεμμυδάς > Λάππας (Αυγή) > Κανένας

Διάχυτη είναι και η θεωρία συνωμοσίας, κατά την οποία «[τους]  εκκλησιαστικούς και  εθνικούς μύθους, […] υποστηρίζει και επιβάλλει ένα ολόκληρο σύστημα με κάθε τρόπο, λογοκρισία, έμμεση έως και άμεση βία», (σ. 156, 157).  Γι’  αυτή την πολιτικά  φορτισμένη άποψη παραπέμπει (κάνοντας πάλι λάθος την χρονολογία) όχι σε κάποια σοβαρή βιβλιογραφία αλλά στο  Χάρης Γιάννης, «Eθνοσωτήρια ψεύδη», εφημ. Τα Νέα (02-04-2005)[[xxiii]], ένα μεθεπετειακό άρθρο με κύριο θέμα τους «εθνικούς  μύθους». Επειδή είναι σαφές ποιοι είναι οι «εκκλησιαστικοί και εθνικοί μύθοι» κατά την Κιρκινέ, εξετάζω την περίπτωση αυτής της παραπομπής.

Η ανωτέρω παραπομπή στον Γ. Χάρη, οδηγεί με τη σειρά της σε δύο άρθρα των Νέων που προηγήθηκαν κατά λίγες ημέρες, στο πλαίσιο του επετειακού αντι-λαυρικού προγράμματος για το 2005: Ένα άρθρο του ΒΚ και ένα του Χρ. Κάτσικα,[[xxiv]]  τα οποία ως κεντρικούς στόχους έχουν την Αγ. Λαύρα και το Κρυφό Σχολειό. Δεν αναφέρουν κάτι περί «έμμεσης και άμεσης βίας». Και το μεν άρθρο του ΒΚ  παραπέμπει (πάλι) στον Κανέναν, ο δε Κάτσικας (εκπαιδευτικός, αρθρογράφος στα Νέα), δίνει κάποιες υποτυπώδεις παραπομπές, αλλά αυτές είναι τυποποιημένες και  παρελκυστικές (το περίφημο «παχυλόν ψεύδος» του Φιλήμονα κτλ), ενώ φαίνεται να μην κατέχει εις βάθος τα περί Λαύρας. Γράφει ο Κάτσικας:

«… εύκολα διαπιστώνουμε ότι για την Αγ. Λαύρα και τον Π.Π. Γερμανό κανένα δημόσιο ή ιδιωτικό έγγραφο της εποχής δεν αναφέρεται σε οποιοδήποτε παρόμοιο γεγονός, ούτε καν ο ίδιος ο Π.Π. Γερμανός στα Απομνημονεύματά του στα οποία εξιστορεί με λεπτομέρειες τα πάντα, δεν λέει τίποτα για την Αγ. Λαύρα.»

Πέρα από το αν αυτό διαπιστώνεται «εύκολα», ο περιορισμός της τεκμηρίωσης σε «δημόσιο ή ιδιωτικό έγγραφο της εποχής» δείχνει μεθόδευση του συγγραφέα να μη φανεί ανακριβής, αφού γνωρίζει ότι υπάρχουν κάποιες θετικές πρωτογενείς πηγές. Εξ άλλου, «παρόμοιο γεγονός» είναι και η ομιλία της 8/3, την οποία λογικά γνωρίζει λόγω της συνεργασίας του με τον ΒΚ. Το ότι ο ΠΠΓ «εξιστορεί με λεπτομέρειες τα πάντα» είναι αναληθές, αφού είναι γνωστό ότι ισχύει το αντίθετο.[[xxv]] Έτσι, η παραπομπή στον Χάρη, ενώ αφήνει αιωρούμενο τον ισχυρισμό περί βίας, κυρίως προωθεί τον αντι-λαυρικό μύθο, οπότε έχουμε κι εδώ μια αλυσίδα παραπομπών που οδηγεί στο κενό:

            Ε. Κιρκινέ > Γιάννης Χάρης > Κρεμμυδάς > Κανένας

και την παραλλαγή

            Κιρκινέ > Χάρης > Κάτσικας, η οποία καταλήγει σε λανθασμένες και παρελκυστικές πληροφορίες.

9. Παναγιώτης Δ. Μιχαηλάρης, «Π. Π. Γερμανός: Οδεύοντας προς το θρύλο»[[xxvi]]

Σ’ αυτή την εργασία του 2012, ο συγγραφέας στις σ. 111, 112 γράφει:

[Ο] Π. Πατρών Γερμανός γίνεται πρόσωπο οικείο σχεδόν στο σύνολο του ελληνικού πληθυσμού από τα πρώτα μαθητικά του χρόνια στην ευρέως διαδεδομένη αντίληψη, σχεδόν βεβαιότητα, που τον θέλει να ευλογεί τα όπλα του Αγώνα στην Αγία Λαύρα Καλαβρύτων την 25η Μαρτίου 1821, σε αντίθεση με την κατάθεση των πηγών που προσδιορίζουν με σαφήνεια ότι ο Γερμανός τη μέρα αυτή πρωταγωνιστούσε στα επαναστατικά γεγονότα που διαδραματίζονταν, όμως, στην έδρα της μητρόπολής του, την Πάτρα.(3)  Και αν αυτό στα προηγούμενα χρόνια ήταν απλώς μια διαπίστωση μεταξύ ειδικών και λιγότερο ειδικών, που συχνά αποτυπωνόταν και ως γραπτή παραγωγή, τώρα πια στις μέρες μας αρκεί μια απλή πληκτρολόγηση στο διαδίκτυο για να διαπιστώσει κανείς ότι η διάσταση αυτή συνεχίζεται και τα πάθη εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμα, και βέβαια να εκφράζονται σε ένα άλλο ίσως επίπεδο.

Η υποσημείωση υπ’ αρ. 3 παραπέμπει στην υπ’ αρ. 2. Αυτές έχουν ως εξής:

2. Η βιβλιογραφία για τον Γερμανό είναι εκτεταμένη και δεν υπάρχει ιδιαίτερος λόγος να την παραθέσουμε εδώ· βλ. πάντως, την πρόσφατη βιογραφία του στο: Παν. Μιχαηλάρης – Βασ. Παναγιωτόπουλος, Κληρικοί στον Αγώνα, στη σειρά «Οι Ιδρυτές», αρ. 15, Αθήνα 2010, σ. 11-44, ( Έκδοση ΔΟΛ), όπου και η βασική βιβλιογραφία.
3. Στο ίδιο, σ. 35-38.

Παραπέμπει δηλαδή σε μια δική του εργασία του 2010.[[xxvii]] Εκεί δεν βρίσκει κανείς κάποια παραπομπή για το επίμαχο θέμα, αλλά βρίσκει το εξής (Μιχαηλάρης, 2010, σ. 35):

«Κρίνουμε σκόπιμο να μην υπεισέλθουμε πάλι στο ζήτημα της καταγωγής αυτού του μυθολογικού γεγονότος […] που απασχόλησε και απασχολεί και στις μέρες μας ακόμα τη νεοελληνική ιστοριογραφία. Εκτιμούμε άλλωστε ότι τα γεγονότα είναι πλέον γνωστά και ότι ο Π.Π. Γερμανός […] την επίδικη ημέρα (25^η Μαρτίου), βρισκόταν στην έδρα της μητρόπολής του, την Πάτρα, …»

Τουλάχιστον δεν ισχυρίζεται (όπως άλλοι) ότι τα ανωτέρω στηρίζονται στα απομνημονεύματα του Γερμανού. Αλλά ούτε και κάπου αλλού παραπέμπει, παρ’ ότι κρίνει ότι το θέμα απασχολεί ακόμα την ιστοριογραφία. Έτσι, παρακάμπτει (κι αυτός) το θέμα, υποκρινόμενος ότι «τα γεγονότα είναι πλέον γνωστά». Απαξιώνει και τον Πουκεβίλ ως «αναξιόπιστο» (σ. 35), χωρίς να εξηγεί γιατί. Ενδεχομένως περιμένει από τον αναγνώστη να εμπλακεί στην κυκλική λογική «έγραφε μύθους, άρα αναξιόπιστος, άρα έγραφε μύθους».

Στη σ. 35 του Κληρικοί στον Αγώνα γράφει ότι ο ΠΠΓ κατήλθε στην Πάτρα μαζί με τους Κουμανιώτες. Αυτό όμως δεν ισχύει. Τόσο ο ΠΠΓ όσο και ο Ανδρέας Ζαΐμης αναφέρουν ότι οι Κουμανιώτες έλαβαν την 23/3 διαταγή να σπεύσουν πρώτοι στην Πάτρα, ενώ οι εν λόγω ηγέτες κατέβηκαν αργότερα. Μπορεί να είναι λάθος του συγγραφέα, δεν αποκλείεται όμως να είναι σκόπιμη ανακρίβεια προκειμένου να θολώσει τη σειρά των γεγονότων και να δημιουργήσει την αίσθηση ότι ο ΠΠΓ ήταν στην Πάτρα από τις 23/3. Για τις ακριβείς κινήσεις του Γερμανού παραπέμπει (υποσημ. 52) στο προαναφερθέν κείμενο της Έφης Αλλαμανή στην ΙΕΕ, η οποία βεβαίως παραπέμπει στον Κανέναν.

Στη σελ. 112 του Οδεύοντας προς το θρύλο,  παραπέμπει και πάλι στον εαυτό του:

Όποιος έτυχε να ξεφυλλίσει τις σελίδες της τελευταίας βιογραφικής απόπειρας [Μιχαηλάρη & Παναγιωτόπουλου, 2010] για τον Γερμανό  θα διαπίστωσε ότι για τον Γερμανό και το ταλαιπωρημένο αφήγημα για την Αγία Λαύρα, την ευλογία των όπλων και το λάβαρό της, και κυρίως για τον προσδιορισμό της μυθοπλασίας (7)  αυτής ως αφετηρία του Αγώνα, κάνουμε μια σύντομη αναφορά απλώς για να το προσπεράσουμε, επειδή πιστεύουμε ότι η συζήτηση αυτή δεν έχει νόημα να συνεχίζεται, τουλάχιστον στην πραγματολογική της εκδοχή.

Η υποσημ. 7 γράφει:

Για το ζήτημα αυτό, για το οποίο έχουν γραφτεί πολλές σελίδες, παραπέμπουμε στο τελευταίο δημοσίευμα: Βασ. Κρεμμυδάς, «Μηχανισμοί παραγωγής ιστορικών μύθων», Μνήμων 18 (1996), σ. 9-21.

Αυτή η παραπομπή (7) είναι διαφωτιστική σε δύο θέματα: α) Από το 1996 έως το 2012 δεν υπάρχει κάποια άλλη σχετική εργασία. Αλλά ούτε και πριν υπήρχε καμία, όπως προκύπτει από τον ΒΚ.   β) Είναι χαρακτηριστική του πώς παγιώνεται και ταυτόχρονα οχυρώνεται ο Κανένας ως «πηγή», μακραίνοντας την αλυσίδα που οδηγεί προς αυτόν:

Μιχαηλάρης (2012) > Κρεμμυδάς >  Λάππας (Αυγή) > Κανένας.

Επίσης:

Μιχαηλάρης (2012) > Μιχαηλάρης (2010) > Αλλαμανή > Κανένας

Από τις «πολλές σελίδες» που έχουν γραφτεί, ο Μιχαηλάρης δεν βρίσκει κάτι   καλύτερο από τον ΒΚ (και την Αυγή). Ωστόσο «προσπερνά» και πάλι το θέμα και κηρύσσει τη λήξη των συζητήσεων, αφού υποτίθεται επικράτησε η δική του(ς) «ορθή» άποψη.

Όταν έγραφα το «Δύο ομιλίες», δεν είχα υπόψη μου την ανωτέρω εργασία του Μιχαηλάρη. Εν τούτοις, εκτιμούσα ότι :

«Αυτή η δημοσίευση [του Κρεμμυδά] στο περιοδικό Μνήμων το 1996, … ουσιαστικά είναι ένα πολιτικό κείμενο αντιθρησκευτικού χαρακτήρα με στόχο να χρησιμεύσει ως “σοβαρή βιβλιογραφία” στην αντίστοιχη λαϊκή κειμενογραφία.»

«Και στην ακαδημαϊκή» κειμενογραφία, θα έπρεπε να προσθέσω. Κατά τα άλλα, η διαπίστωση του Μιχαηλάρη ότι «τα πάθη εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμα»,  αποδεικνύεται ορθή.  Προσέχουμε επίσης ότι κατά την άποψή του είναι «σαφές» ότι την 25 Μαρτίου ο ΠΠΓ βρισκόταν στην Πάτρα, ενώ για τον ΒΚ είναι πάλι σαφές (αφού υποτίθεται το λέει ο ίδιος ο ΠΠΓ) ότι βρισκόταν στα Νεζερά. Φυσικά μπορούσε την ίδια μέρα να βρισκόταν και στα δύο, αλλά αυτό δεν το σχολιάζουν διότι οδηγεί στο ερώτημα αν μπορούσε να ήταν και στην Αγ. Λαύρα.

10. Ioannis Grigoriadis, “Instilling Religion”[[xxviii]]

Από ξενόγλωσσες ακαδημαϊκές δημοσιεύσεις όπου αναφέρεται ο «μύθος» της Αγ. Λαύρας, επιλέγω αυτό το βιβλίο του νομικού και πολιτικού επιστήμονα  Ιωάννη Γρηγοριάδη, ο οποίος εργάζεται στο πανεπιστήμιο Bilkent της Άγκυρας ως αναπληρωτής καθηγητής στον τομέα των  πολιτικών επιστημών, και αρθρογραφεί για θέματα σχετικά με τη σύγχρονη Τουρκία.[[xxix]] Επειδή ακριβώς δεν είναι ειδικός στην ιστορία, όφειλε να παραπέμψει σε κάποια σοβαρή επιστημονική εργασία γι’ αυτόν τον ισχυρισμό. Όμως δεν το κάνει, παρ’ ότι το βιβλίο του περιέχει πολλές άλλες παραπομπές και υποσημειώσεις. Το βιβλίο προλογίζει ο Τούρκος καθηγητής (και πρώην στέλεχος της Philip Morris) Ahmet Evin, και ο γνωστός μας καθηγητής Θάνος Βερέμης. Στις ευχαριστίες ο συγγραφέας μνημονεύει και τον Μάριο Χατζόπουλο του ΕΙΕ, ο οποίος έκανε υποδείξεις επί των προσχεδίων του βιβλίου.

Σχετικά με το θέμα μας, αναφέρει (σ. 31):

«σύγχρονες [του 1821;] ιστορικές αναφορές επιβεβαιώνουν ότι τέτοια συνάντηση [στην Αγ. Λαύρα] ποτέ δεν συνέβη και στην πραγματικότητα, στις 25 Μαρτίου ο επίσκοπος Γερμανός ήταν στη Βοστίτσα.»

Ενωρίτερα αναφέρει αρκετές ανακρίβειες: Στις 21 Μαρτίου οι Έλληνες αντάρτες εισήλθαν στα Καλάβρυτα, στις 22/3 η επαναστατική σημαία υψώθηκε στο Αίγιο, και στις 23/3 στην Καλαμάτα και την Πάτρα. Αυτή την ημέρα (23/3) ο ΠΠΓ όρκισε τους επαναστάτες στην Πάτρα. Κατά τον Γρηγοριάδη η επίσημη επέτειος της Επανάστασης ορίστηκε την 25 Μαρτίου λόγω της εορτής του Ευαγγελισμού κατά τον οποίο, σύμφωνα με την «χριστιανική παράδοση»  (το ορθό είναι «Ευαγγέλιο») ο Αρχάγγελος Γαβριήλ επισκέφθηκε την Παρθένο Μαρία κτλ. Στη σ. 33 επαναλαμβάνει ότι «όλες οι ιστορικές ενδείξεις»  διαψεύδουν  την έκρηξη της Επανάστασης στην Αγ. Λαύρα. Όμως δεν παραπέμπει σε κάποια από όλες αυτές τις ιστορικές ενδείξεις, πόσο μάλλον στις ενδείξεις υπέρ του αντιθέτου.

Δεν γνωρίζω πού βρήκε την περιθωριακή άποψη ότι στις 25 Μαρτίου ο ΠΠΓ ήταν στο Αίγιο, πάντως το ίδιο επανέλαβε το 2017 και ο Θ. Βερέμης σε μια επετειακή «απομυθοποιητική» συνέντευξη σε  ιστοσελίδα/έντυπο ευρείας κυκλοφορίας.[[xxx]] Είναι αξιοπερίεργο γιατί επέλεξε ο Γρηγοριάδης το Αίγιο έναντι της Πάτρας ή των Νεζερών, και πώς αυτό διέφυγε από τον Μ. Χατζόπουλο (ειδικό στη νεοελληνική ιστορία), αν βέβαια υπήρχε στην βερσιόν που διάβασε ο τελευταίος. Εδώ φαίνεται ότι η απόπειρα αναπαραγωγής του μύθου συνδυάστηκε με μια άγνοια ή αγνόηση θεμελιωδών θρησκευτικών και ιστορικών πηγών.

11. Στοιχεία φαντασιακής γεωγραφίας

Κατά τον  Edward Said που εισήγαγε τον όρο στη δεκαετία του 1970,  ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της φαντασιακής γεωγραφίας (imagined geography) είναι η παραγωγή απόστασης. Αυτό ακριβώς συμβαίνει στην περίπτωσή μας. Ο αντι-λαυρικός μύθος στηρίζεται σημαντικά στον ισχυρισμό ότι ο ΠΠΓ στις 25/3  βρισκόταν «κάπου αλλού». Αυτό το αλλού, υπονοείται ότι είναι κάπου μακρυά, αλλά όταν κατονομάζεται είναι συνήθως η Πάτρα ή τα Νεζερά. Παρερχόμενος το τι αναφέρουν οι πηγές, σημειώνω την φαντασιακή γεωγραφική σύλληψη ότι ο ΠΠΓ την κρίσιμη ημέρα μπορούσε να είναι στα Νεζερά ή την Πάτρα, αλλά όχι και στα Καλάβρυτα/Αγ. Λαύρα.

Η θέση της Πάτρας σε σχέση με τα Καλάβρυτα είναι περίπου γνωστή στον μέσο αναγνώστη. Λιγότερο γνωστή είναι η θέση των Νεζερών, αφού αυτό το ιστορικό τοπωνύμιο δεν χρησιμοποιείται πολύ σήμερα.[[xxxi]] Ενδεχομένως λίγοι αντι-λαυρικοί αναζήτησαν τα Νεζερά σε χάρτη και ελάχιστοι γνωρίζουν τις χρονικές αποστάσεις μεταξύ των επίμαχων περιοχών. Νομίζω ότι η πρώτη (αν και συνοπτική) σύγχρονη ιστορικο-γεωγραφική προσέγγιση της περιοχής είναι αυτή στην εργασία μου «Δύο ομιλίες», όπου βάσει ταξιδιωτικών περιγραφών της εποχής (W. Leake, F. Pouqueville), φαίνεται ότι τα Νεζερά από τα Καλάβρυτα απέχουν περίπου 4-6 ώρες, και από την Πάτρα περίπου 5, με άλογα ή γρήγορη πεζοπορία. Αυτή η πραγματική γεωγραφία συνωμοτεί (κι αυτή) κατά της ακαδημαϊκώς ορθότερης άποψης, και έτσι πρέπει να καταργηθεί. Η αντι-λαυρική φιλολογία δεν υπεισέρχεται σε  «λεπτομέρειες» ιστορικής γεωγραφίας και αρκείται σε μια αόριστη αναφορά σε κάποιο «άλλο χωριό» (Κρεμμυδάς), στην Πάτρα, στο Αίγιο (Γρηγοριάδης) ή και σε φαντασιακή ταύτιση των Νεζερών με το Αίγιο (Δρουμπούκη). Ανάμεσα σ’ αυτές τις τοποθεσίες από τη μία, και την Αγ. Λαύρα από την άλλη, την 25 Μαρτίου 1821 υποτίθεται ότι εκτεινόταν μια terra incognita τεράστια και απαγορευτική. Επίσης αποσιωπάται ότι σε όλες αυτές τις «άλλες» περιοχές, υπήρχαν επίσης μοναστήρια της Παναγίας όπου, αν βρισκόταν ο Γερμανός, αναγκαστικά θα έπρεπε να κάνει κάποιες τελετουργίες.

Εικόνα. Οι χρονικές αποστάσεις μεταξύ Καλαβρύτων – Νεζερών – Πάτρας.

Συμπεράσματα

Από την εξέταση υπέρ των 10 περιπτώσεων ακαδημαϊκών δημοσιεύσεων που αναφέρονται σε «μύθο της Αγίας Λαύρας», μαζί με τα σχετικά εκλαϊκευμένα κείμενα, προκύπτει μια συστηματική άρνηση των συγγραφέων να παραπέμψουν σε κάποια επιστημονική μελέτη και σε τεκμήρια που να στηρίζουν την άποψή τους. Οι δημοσιεύσεις αυτές καλύπτουν σχεδόν 6 δεκαετίες, από το 1960 και εντεύθεν. Αν υπήρχαν κάποια τεκμήρια που να στηρίζουν την άποψη περί μύθου, θεωρείται σίγουρο ότι κάποιος «αντι-λαυρικός» ακαδημαϊκός θα είχε εκπονήσει μια τέτοια μελέτη η οποία και θα είχε λάβει τεράστια δημοσιότητα. Μάλιστα, μπορεί να θεωρείται σίγουρο ότι πανεπιστήμια και κρατικά ερευνητικά ιδρύματα θα είχαν αναθέσει την εκπόνηση τέτοιων μελετών. Είναι προφανές ότι έχουμε την κατασκευή και ανακύκλωση ενός σύγχρονου πολιτικο-ιστορικού μύθου, σύμφωνα με τον οποίο τα ιστορικά γεγονότα που σχετίζονται με εθνικο-θρησκευτικές τελετές είναι «μύθος».

Για να καλυφθεί η έλλειψη τεκμηρίων και επιστημονικών μελετών, η αντι-λαυρική κειμενογραφία χρησιμοποιεί μεταξύ άλλων το τέχνασμα της «Παραπομπής στον Κανέναν». Δηλαδή, ο κάθε συγγραφέας που ισχυρίζεται τα περί «μύθου της Αγ. Λαύρας», είτε δεν παραπέμπει κάπου, είτε παραπέμπει σε άλλους (ενίοτε σε άρθρα λαϊκών εφημερίδων) οι οποίοι με τη σειρά τους  δεν παραπέμπουν πουθενά. Για να αποσπάσουν την προσοχή του κοινού από την έλλειψη πηγών, οι περισσότεροι αντι-λαυρικοί συγγραφείς προσποιούνται ότι «προσπερνούν» το θέμα και δηλώνουν περίπου ότι «η συζήτηση αυτή δεν έχει νόημα να συνεχίζεται». Ένα μικρό επαρχιακό Τέλος της Ιστορίας, που θα μείνει κι αυτό φαντασιακό.

[i]               [1[i]]           Flood Christopher, “Political Myth: A Theoretical Introduction”, Routlege, 2002 σ. 158. Στο books.google.gr

[ii]               [2[ii]]           Η εργασία αυτή ευμενώς φιλοξενήθηκε στους ιστοχώρους Αντίβαρο, (30 Οκτ. 2017, www.antibaro.gr/article/17725) και www.academia.edu , απ’ όπου μερικώς αναπαρήχθη σε διάφορα μπλογκς.

[iii]              [3[iii]]         Εδώ, για λόγους συντομίας, δεν κάνω ακριβείς παραπομπές στις πηγές. Ο ενδιαφερόμενος μπορεί να τις βρεί στη δημοσίευσή μου «Δύο ομιλίες».

[iv]              [4[iv]]         «Και ούτω την ημέραν ταύτην της 25 Μαρτίου 1821 ακριβώς ευρέθησαν άπαντες εις τας επαρχίας, εις τας οποίας έκαστος ανήκεν, η σημαία του σταυρού υψώθη συγχρόνως παντού …».  Μ. Οικονόμου, Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας. Έκδοση 1873, σ. 88.

[v]               [[v]5]          Δασκαλάκης Β. Απόστολος, «Η έναρξις του Αγώνος της ελευθερίας. Θρύλος και πραγματικότης», Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Παν/μίου Αθηνών, 1961, τόμ. ΙΒ’, σ. 9-138.

[vi]             [6[vi]]            Για παράδειγμα, Νίκος Δήμου, Μιλώντας μ΄ έναν αγανακτισμένο νέο για επαναστάσεις, Πατάκης, Αθήνα, 2013, κεφ. 9. «Η επιστημονική ιστορική έρευνα έχει αποδείξει πως κρυφό σχολειό δεν υπήρξε ποτέ, η επίσημη Εκκλησία αφόρισε και πολέμησε την Επανάσταση, κανείς δεν ήταν στην Αγία Λαύρα στις 25 Μαρτίου του ’21!».  Στο books.google.gr

[vii]             [[vii]7]             Μ. Οικονόμου, Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας. Έκδοση 1873.

[viii]             [[viii]8]          Η Βικιπαίδεια γράφεται και εποπτεύεται από ανώνυμους χρήστες του διαδικτύου με άγνωστα προσόντα. Ειδικά σε θέματα εθνικής ιστορίας και πολιτικής, η ελληνική Βικιπαίδεια αντανακλά τις πεποιθήσεις ενός μικρού αριθμού χρηστών και διαχειριστών και είναι χαμηλής αξιοπιστίας.

[ix]              [[ix]9]          Βλ. Γ. Λουκίδης, «Δύο ομιλίες», παράγρ. Α.1 και Α.6.

[x]               [10[x]]       Φωτόπουλος Θ. Αθανάσιος, Βιογραφία του αγωνιστού Αναγνώστη Γιαννόπουλου, Πελοποννησιακά, Παράρτημα 11 (1986).

[xi]              [11[xi]]       Φωτόπουλος, Αθανάσιος, “Προεπαναστατικά επεισόδια και έναρξη της επανάστασης. Οι κοτζαμπάσηδες της Πελοποννήσου κατά τη δεύτερη τουρκοκρατία (1715 – 1821)”. Διδακτορική διατριβή. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1995. Εξεταστική επιτροπή Σφυρόερας Βασ.,  Σβολόπουλος Κων., Ευθυμίου Μαρία, Κατσιαρδή-Herring Όλγα, Δημάκης Ι., Αλεξανδρόπουλος Ι., Φασουλάκης Στέριος, Παπαδιά-Λάλα Αναστασία. Στο http://thesis.ekt.gr, όπου φέρει χρονολογία 1997.

[xii]             [12[xii]]       Φωτόπουλος Αθ. “Αυτοβιογραφία Βασιλείου Πετιμεζά”, Επετηρίς των Καλαβρύτων, τ. ΙΗ’ (1987-1990), σ.112.  * Επίσης στο Πρακτικά του Γ’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Καλαμάτα, 1985, δημοσιευμένο στο Πελοποννησιακά, Παράρτημα 13, 1987-88, σελ. 138-156, όπου και παραπέμπω.

[xiii]             [13[xiii]]       Η αρίθμηση των σελίδων στο έντυπο της διατριβής έχει τεθεί με το χέρι και είναι δυσδιάκριτη στην ανάρτησή της στο thesis.ekt.gr. Η ηλεκτρονική σελιδοποίηση του προγράμματος παρουσίασης, την οποία και χρησιμοποιώ, δίνει στην εν λόγω σελίδα τον αριθμό 228.

[xiv]             [14[xiv]]         Μπορεί να το βρεί κανείς στη βιβλιοθήκη του ΑΣΚΙ, όπου σήμερα και τα γραφεία του ΣΥΡΙΖΑ,  Πλατεία Κουμουνδούρου, Αθήνα.

[xv]             [15[xv]]       Κρεμμυδάς Β., «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821», Gutenberg, 2006.  Σε ένα βιβλίο άνω των 210 σελίδων και με περίπου 30 παραπομπές, δεν αναφέρει τα της Αγίας Λαύρας ούτε καν ως μύθο. Προφανώς έχει συμβιβαστεί με την ιδέα ότι δεν έχει να παραπέμψει σε κάποια αξιόπιστη πηγή. Κριτική αυτού του βιβλίου βλ. στο Γ.Λουκίδης, «Η μικρότητα του  μαρξιστή ιστορικού  μπροστά στο 1821. Σχόλια σε ένα βιβλίο του Βασίλη Κρεμμυδά», Αντίβαρο, 2017.

[xvi]             [16[xvi]]         Κρεμμυδάς Β., συνέντευξη στο Lifo, 24-3-2018.  www.lifo.gr/articles/book_articles/93091.  Bold δικά μου. Αντιγράφεται και επαναλαμβάνεται σε αρκετές ιστοσελίδες.

[xvii]            [[xvii]17]           Κουλούρη Χρ., «Γιορτάζοντας το έθνος: εθνικές επέτειοι στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα», στο «Αθέατες όψεις της ιστορίας. Κείμενα αφιερωμένα στον Γιάνη Γιανουλόπουλο», Αθήνα, Ασίνη, 2012, 181-210.

[xviii]           [[xviii]18]           Σιμόπουλος Κ., «Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του 21», Β’,  53.

[xix]             [19[xix]]       Χριστίνα Κουλούρη, «Μύθοι και σύμβολα μιας εθνικής επετείου». Πανηγυρικός Λόγος στον επίσημο εορτασμό της 25ης Μαρτίου, Κομοτηνή 1995, σ. 26-29. http://users.sch.gr

[xx]             [[xx]20]         Δρουμπούκη Άννα Μαρία, «Μνημονικοί τόποι και δημόσια ιστορία του Β’ Παγκ. Πολέμου στην Ελλάδα – μια συγκριτική προσέγγιση», 2014. Διδακτορική Διατριβή. Εθνικό και Καποδιστριακό Παν/μιο Αθηνών. Τμήμα Ιστορίας – Αρχαιολογίας. Επόπτες: Ομότ. καθ. Χάγκεν Φλάισερ,  καθ. Αντώνης Λιάκος, Αναπλ. καθ. Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν. https://repository.edulll.gr

[xxi]             [21[xxi]]         H. G. Liddell, R. Scott, A Greek-English Lexicon, (online), διακυβεύω.

[xxii]            [22[xxii]]         Κιρκινέ Ευαγγελία, «Γιορτές στο Νηπιαγωγείο Η Εθνική και Θρησκευτική τους Διάσταση. Μια Εθνογραφική Μελέτη» Διδακτορική Διατριβή. Παν/μιο Θεσσαλίας, Σχολή Ανθρωπιστ. και Κοινωνικών Επιστημών, Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης. Τριμελής Επιτροπή: Άννα Βιδάλη (Αναπλ. Καθηγήτρια),  Μαρία Μπιρμπίλη (επίκουρη καθηγήτρια ΑΠΘ), Κώστας Μάγος (επίκουρος καθηγητής), Βόλος 2014.

[xxiii]           [23[xxiii]]       Το άρθρο υπάρχει και στο μπλογκ http://yannisharis.blogspot.com. Το  www.biblionet.gr  αναφέρει ότι ο Γ.Χ. είναι  «διορθωτής κειμένων και επιμελητής εκδόσεων, δίδαξε ελληνικά σε αμερικανικά κολεγιακά προγράμματα, σπούδασε βυζαντινή μουσική κοντά στον Σίμωνα Καρά και ταξίδεψε με την Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία του Λ.Αγγελόπουλου. Από το 1999 ώς το 2011 επιφυλλιδογράφος στα “Νέα”, τώρα στην Εφημερίδα των Συντακτών.”

[xxiv]           [[xxiv]24]         Β. Κρεμμυδά «Eκκλησία στο Eικοσιένα Μυθοι και ιδεολογηματα», Τα Νέα,  22/03/2005. Στο www.scribd.com. *  Κάτσικας Χρ., «Από το Κρυφό Σχολείο στην Αγ. Λαύρα», Τα Νέα, 24/3/2005. Στο μπλογκ www.vlioras.gr.

[xxv]            [[xxv]25]         Γριτσόπουλος Τάσος, «Η συνέλευσις των προεστών εις Ζαράκοβαν», Αθηνά, τ. 73, 74 (1972, 1973), σ. 182, 184. *  Κωνσταντοπούλου Γ. Παναγιώτα, «Τα απομνημονεύματα του Αγώνα ως ιστοριογραφικός και έντεχνος λόγος. Καλάβρυτα και Καλαβρυτινοί στο έργο του Παλαιών Πατρών Γερμανού και Φωτάκου”, Πελοποννησιακά, τ. ΚΘ’ (2007-2008), σ. 122. * Σ. Καργάκος, Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, έκδ. RealNews, 2014, Β’, σ. 31.

[xxvi]           [26[xxvi]]       Στο συλλογικό «Η ματιά των άλλων. Προσλήψεις προσώπων που σφράγισαν τρεις αιώνες (18ος-20ός)». Ινστ. Νεοελλην. Ερευνών, ΕΙΕ,  127, Αθήνα 2012, σ. 111-121. Ο Π. Μιχαηλάρης είναι/ήταν Ομότιμος Διευθυντής Ερευνών, Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών του ΕΙΕ.

[xxvii]           [27[xxvii]]         Υπάρχει ψηφιοποιημένο στο Αποθετήριο http://helios-eie.ekt.gr/

[xxviii]          [28[xxviii]]       Grigoriadis N. Ioannis , Instilling Religion in Greek and Turkish Nationalism: A “Sacred Synthesis”, Palgrave MacMillan, USA, 2013.

[xxix]           [29[xxix]]         Βλ. προσωπικό του μπλογκ https://epifyllides.blogspot.com/

[xxx]            [30[xxx]]       Βερέμης Θάνος, συνέντευξη στο Lifo, 25/3/2017, www.lifo.gr.

[xxxi]           [31[xxxi]]         Στο www.google.gr/maps «δεν είναι δυνατή η εύρεση» του τοπωνυμίου. Πρόσβαση 15/7/2018. Επίσης δεν υπάρχει στους σύγχρονους έντυπους χάρτες.

http://www.antibaro.gr/article/19918