Ο Προφήτης Ηλίας και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

του Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου

Φέτος συμπληρώθηκαν εκατό χρόνια από την κοίμηση του μεγάλου μας Λογοτέχνη Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και, παράλληλα τα 300 χρόνια από την ίδρυση της Ιεράς Κοινοβιακής Μονής Προφήτου Ηλιού Θήρας. Με την ευκαιρία της πρόσκλησης, την οποία είχε την καλωσύνη να μου αποστείλει ο πανοσιολογιώτατος Ηγούμενος της Μονής, Αρχιμανδρίτης π. Δαμασκηνός Γαβαλάς, να παραβρεθώ στο εν λόγω πολύ ενδιαφέρον θεματολογικά Συνέδριο στο όμορφο αυτό νησί, του οποίου οι κάτοικοι παρά τις κατά καιρούς δοκιμασίες που πέρασαν στέκονται όρθιοι με υψηλό το Ορθόδοξο και το Πατριωτικό φρόνημα, θα μου επιτρέψετε μια πολύ σύντομη παρέμβαση και λίγες σκέψεις για τη σχέση του κυρ Αλέξανδρου με τον Προφήτη Ηλία.

Πρώτον να θυμίσω απλώς τη γνωστή σε όλους μας Πίστη του Παπαδιαμάντη προς τον Ιησού Χριστό, την Υπεραγία Θεοτόκο και τους Αγίους μας, καθώς και την Αγάπη του για την Ελλάδα, τον Πολιτισμό και την Παράδοση της. Δίκαια πολλοί τον αποκάλεσαν "Άγιο των Γραμμάτων μας". Ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, το 1989, στην ομιλία του σε φοιτητές της Μητροπόλεως Δημητριάδος σημείωσε: "Τους ήρωες του τους αναζητεί στις ρίζες της ελληνικής μας παράδοσης και τους διαζωγραφίζει ποικιλόμορφα, χωρίς μυθοπλαστική φαντασία που εξωραϊζει. Θέλει τον Έλληνα γνήσιο και αυθεντικό, χωρίς ψιμύθια. Πιστεύει στις ελληνορθόδοξες παραδόσεις […]. Ο Παπαδιαμάντης είναι ως προς την πίστη Ορθόδοξος και ως προς την ιδεολογία Ρωμιός" (1). Ο καθηγητής Παντελής Β. Πάσχος γράφει από την πλευρά του: "Ο Παπαδιαμάντης ήταν ακέραιος χριστιανός και ολόκληρος Έλληνας. Δεν αφορίζει κανέναν από τον ιερό χώρο του, που είναι ελληνικός και ορθόδοξος' αρκεί να μην είναι ψεύτικος και αιρετικός σαν έλληνας ή σαν χριστιανός"(2). Και ο σημαντικός χριστιανός ποιητής και διανοούμενος Γιώργος Σαραντάρης τόνισε σε συνέντευξη του στο περιοδικό "Μακεδονικές Ημέρες": " …Και θέλω να τονίσω και τούτο, ύστερα από τον Παπαδιαμάντη δε φανερώθηκε μήτε ένας σοβαρός θρησκευτικός πεζογράφος" (3).

Το δεύτερο που σημειώνω στην αγάπη σας είναι ότι αγαπούσε τον Προφήτη Ηλία, όπως όλους τους Αγίους. Για τον Προφήτη Ηλία είχε γράψει και ορισμένα μικρά τροπάρια, απόστιχα του Μικρού εσπερινού εις την εορτήν του. Κατά τον Βαλέτα (4): "Αυτά τα μικρά τροπάρια εις ήχον β' προς το "Οίκος του Εφραθά…", τα σύνθεσε ο Ππδ. χωρίς να κοπιάσει καθόλου και μέσα σε λίγη ώρα κατά τα τελευταία του χρόνια, όταν κάποτε είχε πάει στο πανηγύρι του Προφήτου Ηλία, που το μοναστηράκι του βρίσκεται σε μια όμορφη αγναντερή τοποθεσία […]. Τάγραψε για να συμπληρώσει με αυτά την παλιά ασματική ακολουθία του Προφήτη, από την οποία λείπει ο μικρός Εσπερινός". Παραθέτουμε τα εν λόγω απόστιχα (5):

Ήχος β' Οίκος του Εφραθά

Ου πυρ, ου συσσεισμός, ουχί σφοδρόν σε πνεύμα, αύρα λεπτή δε μάκαρ, ανέδειξε θεόπτην, Ηλία μεγαλώνυμε.

Στίχ. Μη άπτεσθε των χριστών μου

Αύρα τον εν λεπτή, ιδόντα Θεού δόξαν, ως ζηλωτήν Κυρίου, θεσπέσιον Προφήτην, υμνούμεν οι θεόφρονες.

Στιχ. Συ ιερεύς εις τον αιώνα

Σε ο Μονογενής, Υιός ο της Παρθένου, Θεός σεσαρκωμένος, παρέστησε τρισμάκαρ εν Θαβωρίω μάρτυρα.

Δόξα, και νυν. Θεοτοκίον. Παλαιόν

Δέσποινα αγαθή, τας αγίας σου χείρας, προς τον Υιόν σου άρον, τον φιλόψυχον Πλάστην, οικτειρήσαι τους δούλους σου.

Ένας από τους λόγους που ο Παπαδιαμάντης εκτιμούσε πολύ τον Προφήτη Ηλία ήταν πως ο ίδιος ο Θεός μιλούσε μαζί του. Σε άρθρο του, που δημοσιεύεται στο περιοδικό "Φόρμιγξ" (6) το 1901, γράφει για το πώς παρουσιάστηκε ο Κύριος στον Προφήτη Ηλία. Στην αρχή γράφει το τροπάριο " Αύρα πραεία υπέδειξε, και λεπτοτάτη Κύριον σοί Ηλιού, Θεώ ζηλούντι παντοκράτορι, ουχί πνεύμα βίαιον, ου συσσεισμός, ουδέ πυρ εκδειματούν' διο Ιησού τω πράω ψάλλομεν…" και μετά σημειώνει ότι ο Θεός δεν φανερώθηκε " ως εγκόσμιος δυνάστης και κατακτητής, ως Ταμερλάνος, ούτε ως Ναπολέων ή μυριόπλουτος Κροίσος, ούτε ως επιστήμων και σοφός όπως ήταν ο Αρχιμήδης", αλλά ως πράος ταπεινός Ιησούς. Αυτό, γράφει ο κυρ Αλέξανδρος, " προεσήμανε η θεοφάνεια, η γενομένη εις τον Θεσβίτην Ηλίαν επί του όρους Χωρήβ. Ο Θεός εφανερώθη εις τον Προφήτην όχι εν τω πνεύματι τω βιαίω, όχι εν τω συσσεισμώ, όχι εν πυρί, αλλ' εν φωνί αύρας λεπτής. Και η φωνή της αύρας της λεπτής είναι η φωνή του πράου Ιησού, είναι η φωνή του Ευαγγελίου" (7).

Το τρίτο σημείο που καταθέτω στην αγάπη σας είναι η σχέση του Παπαδιαμάντη με τον Προφήτη Ηλία δια μέσου του μαθητού του Προφήτη Ελισαίου. Είναι γνωστό πως στο ναϊσκο που βρίσκεται στο Μοναστηράκι και που είχε καταστραφεί και μετά από κόπους πολλούς της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών και προσωπικά του Προέδρου της, καθηγητού κ. Φώτη Δημητρακόπουλου ανιδρύθηκε, έψελνε με τον πρώτο εξάδελφο του Αλέξανδρο Μωραϊτίδη, με ιερέα τον Άγιο Νικόλαο τον Πλανά. Ο Μωραϊτίδης φιλοπόνησε και "Ακολουθία πανηγυρική του Αγίου Ενδόξου Προφήτου Ελισσαίου μετά Παρακλητικου Κανόνος", η οποία έτυχε της εγκρίσεως της Ιεράς Συνόδου, που του εξέφρασε και "τον δίκαιο Αυτής έπαινον"(8).

Ο Μωραϊτίδης διηγείται ένα χαριτωμένο περιστατικό για το πώς θεώρησε ότι η Ακολουθία που έγραψε ήταν πετυχημένη:

" Εκεί που ένας ύπνος ελαφρός ήρχισε γλυκά - γλυκά να κλείη τα βλέφαρα μου, να και έρχεται, μου εφάνη (9), ο Παπαδιαμάντης, φαιδρός, γελαστός, με τα μαύρα τα μάτια του γεμάτα χαράν, με τον μαύρον του πώγωνα στιλπνόν, όπως ήτο συνήθως επάνω εις τους μεγάλους και εξαιρετικούς ενθουσιασμούς του, και με την άχρουν φωνήν του με συναρπάζει, ή μάλλον με το αρχικόν εκείνο ύφος του:

-Σήκω Αλέκο! Σήκω να πάμε στον Προφήτην να ψάλωμεν τον Κανόνα...

Σημειώσατε ότι τους Κανόνας της εορτής εις τας Αγρυπνίας εψάλαμεν πάντοτε ημείς οι δύο. Δεξιά εκείνος, αριστερά εγώ. Οι ψάλται, όσον υπερφίαλοι και αν ήσαν δια την τέχνην των, όταν ήρχετο η σειρά των Κανόνων, μας παρεχώρουν τα στασίδια των, και ίσταντο παρά την είσοδον ενθουσιώντες με το χορευτικόν ιδίωμα του Παπαδιαμάντη, όστις ψάλλων τα τροπάρια, τα οποία ήξευρεν απέξω πάντοτε σχεδόν, εχόρευεν ολόκληρος μαζύ με το στασίδιον του…

Επετάχθην πάραυτα από την κλίνην με τα μάτια μου γεμάτα δάκρυα, και με μιαν χαράν ότι η Ασματική μου σύνθεσις επέτυχε.

Και δεν εψεύσθην" .

Πολλά από τα τροπάρια του Μωραϊτίδη για τον Προφήτη Ελισαίο έχουν αναφορά στον Προφήτη Ηλία. Αναφέρω δύο από τον Μικρό Εσπερινό:

"Ότε ω Προφήτα θεσπέσιε, Ηλιού ο ζηλωτής, εκάλεσε σε επ' αυτόν, τον αγρόν καταλιπών, και αροτήρας ενταυτώ, συντόνως, τούτω μάκαρ ηκολούθησας, και έσχες πνευματέμφορον διδάσκαλον, μυούντα σε τα απόρρητα, του θείου Πνεύματος λόγια, και ένθεον, ανυψούντα σου το φρόνημα".

"Ότε εν πυρίνω τω άρματι, διφρηλάτης ο Ηλίας απεχώρει εκ της γης, ηξιώθης θεομάκαρ, Ελισσαίε κατιδείν, μετάρσιον, τον θείον σου διδάσκαλον, δωρούντα, μηλωτήν σοι την αοίδιμον, προς δε διπλήν την του Πνεύματος, χάριν δι' ης και διέτεμες Ιορδάνην, και αβρόχως διεπέρασας".

Τελειώνω με το τέταρτο σημείο, που θέλω να σημειώσω στην αγάπη σας. Ο Παπαδιαμάντης στα λογοτεχνήματα του τοποθετεί τα ξωκκλήσια, τα ασκηταριά ή τα μοναστήρια του Προφήτη Ηλία σε πολύ όμορφα, παραδεισένια μέρη, όπως είναι και το μέρος αυτό της Μονής, που φιλοξενούμεθα. Στο διήγημα του "Ο πατήρ Διονύσιος" γράφει ότι ο γέροντας είχε ασκηταριό " επί του γραφικωτάτου μικρού βουνού του Προφήτου Ηλιού" (10). Στη "Φόνισσα" γράφει πως την είχαν κυνηγήσει "εις το οροπέδιον του Προφήτη Ηλία, με τας πελωρίους πλατάνους και την πλουσίαν βρύσιν" (11). Στο διήγημα του "'Έρημο μνήμα" ο νέος που είχε μισέψει για χρόνια στην Αμερική και γύρισε πίσω άρρωστος ζήτησε από τον πατέρα του να τον πάει στον "Άι Λια" γιατί είχε την πίστη ότι ο Άγιος θα τον έκανε καλά αν πήγαινε κοντά του, και κοντά στη βρύση και στα πλατάνια που υπήρχαν εκεί (12). Και στο "Αγγέλιασμα" πάλι ο Άι Λιάς βρίσκεται ψηλά, με πλατάνια να τον περιτριγυρίζουν και νερά να τρέχουνε κοντά του (13).

Τελειώνω αναφέροντας ότι ο Προφήτης Ηλίας και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης έχουν πολλά να μας διδάξουν, αρκεί εμείς να έχουμε τη διάθεση να τα ακούσουμε. Οι καιροί είναι δύσκολοι για εμάς τους Έλληνες και δεν υπάρχουν σήμερα τέτοιες προσωπικότητες, να βγουν στην κοινωνία και να μας καθοδηγήσουν, να γίνουν φάροι στη ζωή μας. Ζούμε σε μια παρακμάζουσα κοινωνία, που επιδιώκει να καταργήσει Αξίες και Αρχές, την ίδια την Παράδοση και ιδιοπροσωπία μας Είμαστε αθύρματα στις βουλήσεις των ισχυρών και αναζητάμε την αξιοπρέπεια μας, ως Έθνος και ως λαός. Όμως όσα είπε ο Θεός στον Προφήτη Ηλία μας δίνουν κουράγιο. Ναι! Μέσα σε όλη αυτή την παρακμή υπάρχουν Έλληνες, πολύ περισσότεροι από επτά χιλιάδες, που δεν προσκυνούν τον σύγχρονο Βάαλ της παγκοσμιοποίησης, της ισοπέδωσης των πάντων και του μαμωνά. Αυτοί, μέσα στη ζοφερή πραγματικότητα, αποτελούν ακτίδα ελπίδας. Προϋπόθεση γι' αυτή την ελπίδα η έμπρακτη μετάνοια και η πολλή και θερμή προσευχή.

Σας ευχαριστώ για την υπομονή σας και συγγνώμη αν ξεπέρασα το χρόνο που μου δόθηκε. -

Παραπομπές - Σημειώσεις

Χριστοδούλου Παρασκευαϊδη, Μητροπολίτου Δημητριάδος "Ερέθισμα Αυτοσυνειδησίας, ο ακέραιος και επίκαιρος Παπαδιαμαντικός λόγος", ομιλία προς φοιτητές, Αθήναι, 1989, σελ. 16.

Παντελή Β. Πάσχου "Θυσία Αινέσεως", Άρθρο εις περ. "Οι Τρεις Ιεράρχαι", επετειακό τεύχος Ιουλίου - Δεκεμβρίου 2001, αρ.φυλ. 1511, σελ. 69.

Γιώργου Σαραντάρη "Έργα", 1ος Τόμος, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο, 2001, σελ. 267. Πρόκειται για απαντήσεις του Σαραντάρη σε ερωτήματα περί της ελληνικής λογοτεχνίας την εικοσαετία 1917 - 1937, που του έθεσε το λογοτεχνικό περιοδικό της Θεσσαλονίκης "Μακεδονικές Ημέρες" και που δημοσιεύτηκαν στο Τεύχος του Ιανουαρίου 1938.

Βαλέτα Άπαντα Παπαδιαμάντη Ε' Τόμος σελ. 641.

Αλεξ. Παπαδιαμάντη "Άπαντα", Εκδ. "Δόμος", Πρώτη Έκδοση, 1988, Ε' Τόμος, σελ. 49.

Δεκαπενθήμερο περιοδικό που ασχολείτο με τη βυζαντινή μουσική και όχι μόνο. Κατά την Α' περίοδο (1901 - 1904) εκδότες ήσαν οι Γερμανός Κυριαζής, Ι. Τσώκλης και Π. Τζανέας. Κατά την Β' Περίοδο ( 1905-1912) εκδότης ήταν ο Ι. Τσώκλης και εκδιδόταν και παράρτημα λειτουργικόν, με "τα παρά των διακόνων, ιερέων και ιεροψαλτών ψαλλόμενα λειτουργικά, κατά το ύφος της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας", υπό την επιμέλεια του Κ.Α. Ψάχου.

Αυτ. Ε' Τόμος, σελ. 232-233.

Βλ. σχ. Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών "Ο Άγιος Ελισαίος - Ο Ιερός Ναός στο Μοναστηράκι και η Ακολουθία του Αλ. Μωραϊτίδη". Επιμέλεια Φωτίου Α. Δημητρακόπουλου.

Η Ακολουθία γράφτηκε το 1925 και ο Παπαδιαμάντης είχε κοιμηθεί το 1911.

Αυτ. Ε' Τόμος, σελ. 330.

Αυτ. Γ' Τόμος σελ. 418.

Αυτ. Δ' Τόμος σελ. 361.

Αυτ. Δ' Τόμος, σελ. 395

Παρέμβαση του Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου στο Θεολογικό Συνέδριο της Ιεράς Κοινοβιακής Μονής Προφήτου Ηλιού Θήρας, 17-21 Ιουλίου 2011