Μεταπατερική θεολογία καί εκκλησιαστική πατερική εμπειρία

Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

Ήδη βρίσκεται υπό έκδοση καί πρόκειται νά κυκλοφορήση τό νέο βιβλίο τού Σεβ. Μητροπολίτου μας κ. Ιεροθέου, μέ τίτλο «Μεταπατερική Θεολογία καί Εκκλησιαστική Πατερική Εμπειρία».

Τό πόσο σημαντικά καί ενδιαφέροντα είναι τά θέματα μέ τά οποία ασχολείται τό νέο αυτό βιβλίο φαίνεται από τήν εισαγωγή καί τά περιεχόμενά του, τά οποία δημοσιεύουμε κατωτέρω.

Καί τό βιβλίο αυτό, όπως όλα τά βιβλία τού Σεβασμιωτάτου, είναι έκδοση τής Ιεράς Μονής Γενεθλίου τής Θεοτόκου (Πελαγίας). Έχει 456 σελίδες καί τιμάται 25 ευρώ. Γιά παραγγελίες μπορείτε νά απευθύνεσθε στήν Ιερά Μονή (Τ.Θ. 107, 321 00 Λεβαδειά. Τηλ.: 22610 35135, κιν.: 6944 504297 πρωϊνές ώρες, τηλ/πο (Fax): 22610 39201. Ιστοσελίδα: http://www.pelagia.org καί ηλ. διεύθυνση (e-mail): pelagia@pelagia.org.gr) καθώς καί σέ κάθε θρησκευτικό βιβλιοπωλείο.

Εισαγωγή

Στό παρόν βιβλίο δημοσιεύονται κείμενα, τά περισσότερα τών οποίων εκφωνήθηκαν σέ διάφορα Συνέδρια καί Θεολογικές Ημερίδες καί δημιούργησαν διάφορες συζητήσεις.

Τά κείμενα αυτά έχουν μιά κοινή συνισταμένη καί έναν κοινό παρονομαστή, ότι δηλαδή αναφέρονται στόν τρόπο πού θεολογούσαν οι άγιοι Πατέρες, αυτοί οι αυθεντικοί διδάσκαλοι τής Εκκλησίας, σέ σχέση μέ ένα φαινόμενο πού παρουσιάσθηκε τόν τελευταίο καιρό εκτός Ελλάδος καί μεταφέρεται, δυστυχώς, καί στήν πατρίδα μας, δηλαδή τήν λεγόμενη μεταπατερική θεολογία.

Τά πρώτα κεφάλαια αναφέρονται στήν λεγομένη μεταπατερική θεολογία, η οποία προσπαθεί νά αποδεσμευθή από τήν ορολογία τών Πατέρων, καί αναλύουν τό θέμα αυτό μέσα από τήν εκκλησιαστική θεολογία. Τά επόμενα κεφάλαια, κυρίως από τό έβδομο (7) καί μετά, αναφέρονται στήν εμπειρία καί τήν διδασκαλία τών Πατέρων όλων τών αιώνων, η οποία είναι η διδασκαλία καί η εμπειρία τής Εκκλησίας. Αυτό τό βλέπουμε στήν διδασκαλία τού αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά, στήν Πατρολογία τού καθηγητού Παναγιώτου Χρήστου, στήν Φιλοκαλία τού αγίου Νικοδήμου τού Αγιορείτου καί στήν άκτιστη θεία Λειτουργία πού περιγράφεται στό βιβλίο τής ιεράς Αποκαλύψεως καί βιώνεται από τούς αγίους σέ κάθε εποχή, ως εσχατολογική βίωση καί εσχατολογικός σκοπός. Έτσι, όλα τά κεφάλαια τού παρόντος βιβλίου αποτελούν μιά ενότητα.

Ο αναγνώστης θά αντιληφθή τό αυτονόητο ότι η Εκκλησία είναι Σώμα Χριστού καί κοινωνία θεώσεως καί οι Πατέρες, σύμφωνα μέ τούς ύμνους τής Εκκλησίας, είναι «τά μυρίπνοα άνθη τού Παραδείσου, τά πάγχρυσα στόματα τού Λόγου», «θεία παρεμβολή», «θεηγόροι οπλίται παρατάξεως Κυρίου», «αστέρες πολύφωτοι τού νοητού στερεώματος», «τής μυστικής Σιών οι ακαθαίρετοι πύργοι», «οικουμένης αγλάϊσμα». Ο χορός τών αγίων Πατέρων «τό μυστήριον τής θεολογίας τρανώς παρέδωκε τή Εκκλησία». Οπότε, η λεγομένη μεταπατερική θεολογία, ως υπέρβαση τής πατερικής διδασκαλίας, είναι ξένη πρός τήν ορθόδοξη εκκλησιαστική διδασκαλία καί ζωή.

Η αυθεντική, πρωτογενής θεολογία είναι καρπός θεώσεως, απαύγασμα τής αποκαλυπτικής εμπειρίας, είναι προϊόν κοινωνίας τών αγίων μέ τόν Θεό. Αυτή η εμπειρία διατυπώθηκε μέ τήν γλώσσα τής εποχής τών αγίων. Οι θεολογικοί όροι, πού καθορίσθηκαν από τίς Οικουμενικές Συνόδους, είναι αναλλοίωτοι, αμετάβλητοι, αποτελούν αιώνιο τμήμα τής παραδόσεως, γι’ αυτό κανείς δέν μπορείνά παίζη μέ αυτούς, χωρίς νά διακινδυνεύη τήν συμμετοχή του στήν Εκκλησία καί τήν σωτηρία του. Συνεπώς, η ακαδημαϊκή θεολογία θά πρέπει νά αποδέχεται αυτήν τήν εμπειρική πατερική θεολογία καί νά βασίζεται επάνω σέ αυτήν, χωρίς νά τήν υπονομεύη καί νά τήν αλλοιώνη, άν θέλη νά κινήται μέσα στήν ορθόδοξη εκκλησιαστική προοπτική.

Σύμφωνα μέ τήν μεταπατερική θεολογία η πατερική περίοδος τελείωσε τόν 8ο αιώνα καί από τήν εποχή εκείνη αναπτύχθηκαν άλλες θεολογίες, οι οποίες διατυπώνουν τήν εκκλησιαστική εμπειρία μέ όρους καί σκέψη κάθε εποχής.

Αυτή η θεωρία ξεκινά από τήν καταδίκη τής Ζ' Οικουμενικής Συνόδου καί τών αποφάσεών της από τόν ηγεμόνα Καρλομάγνο στήν Σύνοδο τής Φραγκφούρτης τό 794 μ.Χ. Από τήν Σύνοδο εκείνη άρχισαν νά γράφωνται κείμενα μέ τίτλο Contra errores Graecorum καί αναφέρονταν στούς Ρωμηούς-Ορθοδόξους, οι οποίοι, κατ’ αυτούς, είναι αιρετικοί, επειδή δήθεν λατρεύουν τίς ιερές εικόνες, καί τούς ονόμασαν Γραικούς-Έλληνες, δηλαδή ειδωλολάτρες. Στήν πραγματικότητα οι θεολόγοι τού Καρλομάγνου παραποίησαν τά Πρακτικά τής Ζ' Οικουμενικής Συνόδου γιά νά καταλήξουν σέ αυτό τό συμπέρασμα.

Εφ’ όσον, κατά τήν γνώμη τους, τερματίσθηκε η πατερική περίοδος τόν 8ο αιώνα, στήν συνέχεια αναπτύχθηκε η σχολαστική θεολογία, πού έχει τούς δικούς της σχολαστικούς θεολόγους, οι οποίοι θεωρούνται οι νέοι θεολόγοι τής δυτικής παραδόσεως. Ένας από αυτούς είναι ο Θωμάς ο Ακινάτης (1225-1274), ο οποίος, όμως, στό έργο του Summa Theologica χρησιμοποιεί τίς απόψεις τού αγίου Ιωάννου τού Δαμασκηνού, οπότε από τόν 13ο αιώνα στούς Πατέρες τών οκτώ πρώτων αιώνων συγκαταλέγεται καί ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός καί κλείνει εκεί η πατερική παράδοση.

Σύμφωνα μέ τήν άποψη αυτή μετά τήν σχολαστική θεολογία αναπτύχθηκαν άλλες θεολογίες, πού συνδέονται μέ τά διάφορα ρεύματα, τά οποία επικράτησαν στήν Δύση μέ τήν Μεταρρύθμιση καί τήν Αντιμεταρρύθμιση. Από ορθοδόξου πλευράς αναπτύχθηκε η άποψη ότι οι νέοι Πατέρες είναι οι Ρώσοι θεολόγοι καί ησυχαστές, οι οποίοι ξεπέρασαν καί τήν πατερική καί τήν σχολαστική θεολογία.

Συνεπώς, σύμφωνα μέ τήν άποψη τών μεταπατερικών θεολόγων, οι Πατέρες τής Εκκλησίας έζησαν μέχρι τόν 8ο αιώνα καί από τότε μέχρι σήμερα εμφανίσθηκαν άλλοι πατέρες πού είναι οι θεολόγοι καί ανήκουν σέ διάφορες κατηγορίες. Μέσα σέ αυτήν τήν προοπτική αναπτύχθηκε η θεωρία τής μεταπατερικής θεολογίας.

Η μεταπατερική θεολογία πρέπει νά συνδεθή –όπως πράγματι τό κάνουν όσοι ομιλούν γιά μεταπατερική θεολογία– μέ τήν λεγομένη συναφειακή θεολογία ή θεολογία τής συνάφειας, όπως, γιά παράδειγμα, λέγεται «η θεολογική συνάφεια τής πνευματολογίας», «η κοσμολογική συνάφεια τής οικολογίας», «η ανθρωπολογική συνάφεια τού φεμινισμού» κλπ.

Η λέξη συνάφεια, κατά τόν Γεώργιο Μπαμπινιώτη, δηλώνει τήν «ύπαρξη κοινών στοιχείων μεταξύ πραγμάτων», καί όταν χρησιμοποιήται στήν σύγχρονη θεολογία, δηλώνει τόν εντοπισμό καί τήν υπογράμμιση τών κοινών στοιχείων μεταξύ διαφόρων θεολογικών καί θρησκευτικών παραδόσεων καί, επομένως, δέν τονίζονται τά σημεία στά οποία παρατηρούνται διαφορές

Χαρακτηριστικό παράδειγμα θεολογικής συνάφειας είναι οι απόψεις τού Clement, ο οποίος συνδέει τόν «φανατισμό πού παραμορφώνει ήδη τό πρόσωπο ωραίων καί μεγάλων ανατολικών θρησκειών», μέ τήν «ομολογιακή ταυτότητα», η οποία είναι «τό χώμα όπου καλλιεργείται» ο φανατισμός. Έτσι, οφείλουμε, κατά τόν Clement, νά βρίσκουμε τά κοινά, τά «συναφή» στοιχεία τού Χριστιανισμού μέ τόν Ιουδαϊσμό-Εβραϊσμό, τόν Ισλαμισμό, τόν Ινδουϊσμό καί γενικά μέ κάθε θρησκευτική παράδοση. Μάλιστα, αναφερόμενος στόν Ινδουϊσμό καί τό Ευαγγέλιο, πράγμα πού ισχύει καί μέ άλλες θρησκευτικές παραδόσεις, γράφει: «Εμείς οι Χριστιανοί οφείλουμε νά εργασθούμε πολύ μέ τήν προοπτική αυτής τής συνάντησης. Αυτό είναι περισσότερο ενδιαφέρον παρά νά φιλονικούμε μεταξύ μας». Έτσι, συνδέεται στενά η μεταπατερική μέ τήν συναφειακή θεολογία.

Η θεωρία αυτή δέν ευσταθεί από ορθοδόξου πλευράς, διότι, όπως θά διαπιστώση ο αναγνώστης στά κείμενα πού ακολουθούν, η πατερική περίοδος συνδέεται στενά μέ τήν εκκλησιαστική ζωή. Η Εκκλησία γεννά καί αναδεικνύει Πατέρες σέ όλους τούς αιώνες καί οι άγιοι Πατέρες, πού είναι θεούμενοι καί θεόπνευστοι, εκφράζουν τήν εκκλησιαστική εμπειρία, είναι διάδοχοι τών Προφητών καί τών Αποστόλων καί ομολογούν τήν ορθόδοξη πίστη. Μετά τόν 8ο αιώνα έχουμε μεγάλους Πατέρες, όπως τόν άγιο Συμεών τόν Νέο Θεολόγο, τόν άγιο Γρηγόριο τόν Παλαμά καί όλους τούς νηπτικούς καί ησυχαστές Πατέρες μέχρι τίς ημέρες μας. Η πατερική περίοδος δέν περατώθηκε, γιατί δέν τελείωσε καί η εκκλησιαστική ζωή. Έτσι, η μεταπατερική καί συναφειακή θεολογία υπονομεύει στήν πράξη τούς Πατέρες από τόν 8ο αιώνα καί μετά, όπως καί παρερμηνεύει τούς Πατέρες τών οκτώ (8) πρώτων αιώνων.

Είναι επόμενο ότι Πατέρες τής Εκκλησίας υπάρχουν σέ κάθε εποχή. Είναι αυτοί πού έχουν κοινά χαρακτηριστικά μέ τούς αληθινούς Πατέρες, καί έχουν ταυτότητα εμπειρίας μέ τούς Προφήτες, τούς Αποστόλους καί τούς Πατέρες όλων τών αιώνων, αλλά καί ταυτότητα ορολογίας, όπως καθορίσθηκε από τίς Οικουμενικές Συνόδους. Ο σεβασμός σέ αυτούς τούς Πατέρες αποτελεί τεκμήριο γνησιότητος καί αληθείας. Η διαφοροποίηση από αυτούς συνιστά απόκλιση από τήν θεολογία καί τήν εμπειρία τής Εκκλησίας.

Έγραφα τό Σάββατο τού Λαζάρου,

ήτοι τήν 7η Απριλίου τού έτους 2012,

στό Επισκοπείο τής Ναυπάκτου.

† Ο Ναυπάκτου καί Αγίου Βλασίου

Ιερόθεος

Περιεχόμενα

Εισαγωγή

1. Η μεταπατερική θεολογία από εκκλησιαστικής προοπτικής

1. Η θεολογία τού Aleksei Khomiakov (Αλέξη Χομιακώφ) ως πυρήνας τής μεταπατερικής θεολογίας

2. Βασικά σημεία τής μεταπατερικής θεολογίας

3. Εφαρμογές τής μεταπατερικής θεολογίας στήν σύγχρονη θεολογική σκέψη

4. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα

5. Η εκκλησιαστική παράδοση

α) Ενότητα Προφητών, Αποστόλων καί Πατέρων

β) Τά άρρητα ρήματα καί τά κτιστά ρήματα, νοήματα

γ) Ο λατρευτικός καί λειτουργικός πλούτος

δ) Η περίπτωση τού Γέροντος Σωφρονίου

6. Επιλεγόμενα

2. Μιά κυοφορούμενη αίρεση στήν Ορθόδοξη Εκκλησία

1. Οι δήθεν δύο τύποι εκκλησιολογίας στήν ορθόδοξη θεολογία

2. Συνοπτική αντίκρουση

3. Ευρύτερες αναλύσεις

α) Οι προϋποθέσεις τού ορθοδόξως θεολογείν

β) Η εμπειρία τής δόξης τού Θεού καί η διατύπωσή της

γ) Η νηπτική παράδοση καί η Αγία Γραφή

δ) Η νηπτική-ησυχαστική παράδοση καί οι άγιοι Πατέρες

ε) Η νηπτική-ησυχαστική παράδοση καί οι Οικουμενικές Σύνοδοι

στ) Η παράδοση τής Φιλοκαλίας

ζ) Η νηπτική θεολογία, τά Μυστήρια καί η λατρεία τής Εκκλησίας

η) Η ερμηνεία τού π. Ιωάννου Ρωμανίδη

4. Συμπέρασμα

3. Η «γλώσσα» τού Θεού καί η γλώσσα τών ανθρώπων, ήγουν άρρητα ρήματα καί κτιστά ρήματα καί νοήματα

1. Εμπειρία αρρήτων ρημάτων

2. Η «φωνή » τού Θεού καί οι γλώσσες τών ανθρώπων

α) Οι απόψεις τού Ευνομίου

β) Ουσία καί ενέργειες, πράγματα καί ονόματα

γ) Ο Θεός δέν είναι «γραμματιστής»

δ) Οι γλώσσες είναι κατασκευάσματα τών ανθρώπων

ε) Δέν υπάρχουν ιερές γλώσσες

στ) Η επικοινωνία τού Θεού μέ τούς ανθρώπους

3. Μεταφορά τών αρρήτων ρημάτων μέ κτιστά ρήματα καί νοήματα

4. Η αποκαλυπτική εμπειρία καί οι θεολογικοί όροι

5. Συμπέρασμα

4. Τά φυσικά, η μεταφυσική καί η ορθόδοξη θεολογία

1. Τά φυσικά καί η μεταφυσική

α) Σύντομη ορολογία

β) Συνάρτηση φυσικών καί μεταφυσικής

2. Η δυτική θεολογία καί η αντιμεταφυσική

α) Σχολαστική θεολογία, κοσμοείδωλο

β) Κατάρρευση τού κοσμοειδώλου από διαφωτιστές

3. Η ουσία τής ορθοδόξου θεολογίας

4. Ο θεολόγος καί ο επιστήμονας σέ σχέση μέ τόν Θεό καί τόν κόσμο

5. Συμπέρασμα

5. Διαλεκτικοί καί αποδεικτικοί συλλογισμοί περί θείων καί ανθρωπίνων

1. Διπλή αλήθεια, γνώση, μεθοδολογία

2. Συλλογισμοί καί διαλεκτική

α) Είδη συλλογισμών

β) Ορισμός καί περιεχόμενο τής διαλεκτικής

γ) Διαλεκτική καί σχολαστικισμός

3. Η διδασκαλία τού αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά γιά τούς διαλεκτικούς καί αποδεικτικούς συλλογισμούς

α) Η γνώση τού Θεού

β) Η διαλεκτική από ορθοδόξου πλευράς

γ) Οι διαλεκτικοί καί αποδεικτικοί συλλογισμοί γιά τόν Θεό

δ) Διαφορά μεταξύ διαλεκτικού καί αποδεικτικού συλλογισμού

ε) Σχολαστική καί ορθόδοξη θεολογία

4. Φιλοσοφία, επιστήμη καί θεολογία

5. Συμπέρασμα

6. Ενστάσεις γιά τήν «οντολογία τού προσώπου», τό χρονικό μιάς έρευνας

1. Η «ένσταση» τού Χρήστου Γιανναρά

2. Τό χρονικό μιάς έρευνας για τό θέμα τού προσώπου

3. Τά βιβλία καί τά κείμενά μου γιά τό πρόσωπο

α) «Πρόσωπο καί ελευθερία»

β) «Τό πρόσωπο στήν Ορθόδοξη Παράδοση»

γ) «Η περί προσώπου διδασκαλία, κατά τόν άγιο Γρηγόριοτόν Παλαμά»

δ) «Τό πρόσωπο ως αλήθεια στήν διδασκαλία τού Γέροντος Σωφρονίου»

ε) «Περσοναλισμός καί πρόσωπο»

στ) «Πρόσωπα, ουσία καί ενέργεια»

ζ) «Η δημιουργία τού ανθρώπου»

4. Δύο πρόσφατα κείμενα γιά τό πρόσωπο

α) Πρόσωπα καί «κοινωνία προσώπων»

Ι. Η θεολογία τού προσώπου

ΙΙ. Η «Κοινωνία τών προσώπων»

β) Βουλησιοκρατικός (βολονταριστικός) περσοναλισμός

Ι. Οι δύο θελήσεις στόν Χριστό

ΙΙ. Η θέληση κατά τόν άγιο Μάξιμο τόν Ομολογητή

ΙΙΙ. Φυσικό καί γνωμικό θέλημα

IV. Η «ελευθερία τής βούλησης-θέλησης τού προσώπου» κατά τήν φιλοσοφία καί τήν πατερική θεολογία

1. Η θέληση-βούληση στήν δυτική θεολογία καί φιλοσοφία

2. Η θέληση στήν ορθόδοξη θεολογία

3. Η διδασκαλία τού αγίου Μαξίμου τού Ομολογητού γιά τήν ελευθερία, τήν θέληση καί τήν προαίρεση

4. Οι συνέπειες τού περσοναλισμού στήν εκκλησιαστική ζωή

5. Γενικά συμπεράσματα περί προσώπου

7. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ως εκφραστής τής αγιορείτικης ζωής

1. Αγιορείτης κατά τήν καρδία πρίν γίνη αγιορείτης μοναχός

2. Οι βάσεις τής αγιορείτικης ζωής

3. Μυστήρια καί ησυχασμός

4. Τό δόγμα, καρπός πράξεως καί θεωρίας

5. Η εξάσκηση τής ποιμαντικής

6. Επίλογος

8. Ο Παναγιώτης Χρήστου ως Καθηγητής καί κορυφαίος Πατρολόγος

1. Ο Καθηγητής - Δάσκαλος

2. Κορυφαίος Πατρολόγος

9. Δημιουργία καί αναδημιουργία τού ανθρώπου, κατά τήν Φιλοκαλία τών ιερών νηπτικών

1. Η αξία τής Φιλοκαλίας

2. Τό Προοίμιον τού αγίου Νικοδήμου τού Αγιορείτου

α) Ο σκοπός τής δημιουργίας τού ανθρώπου

β) Η πτώση τού ανθρώπου

γ) Η ενανθρώπηση τού Χριστού

δ) Η απόσβεση τού πνεύματος τού Θεού

ε) Οι άγιοι Πατέρες γιά τήν νήψη καί τήν προσευχή

στ) Πατρική κληρονομία

ζ) Σπάνια τά βιβλία περί τής νηπτικής ζωής

η) «Οι σωζόμενοι»

θ) Η αξία τής συλλογής τής Φιλοκαλίας

ι) Απάντηση σέ αντιρρήσεις

ια) Προτροπή γιά πνευματική βρώση καί πόση

3. Συμπέρασμα

10. Η άκτιστη θεία Λειτουργία στόν άκτιστο ναό

1. Τό βιβλίο τής Αποκαλύψεως τού Ευαγγελιστού Ιωάννου

2. Η άκτιστη θεία Λειτουργία

α) Οι προϋποθέσεις τής θείας Λειτουργίας

β) Η θεωρία τής άκτιστης θείας Λειτουργίας

3. Ο άκτιστος ναός

α) Ο ναός καί τό άνοιγμά του

β) Ο καινός ουρανός καί η καινή γή

4. Η αντανάκλαση τής ουράνιας ζωής στήν θεία Λειτουργία τής Εκκλησίας

5. Επίλογος

http://www.parembasis.gr/2012/12_11_12.htm