Και όμως ο «Καιρός» επιμένει

Γράφει ο Λέων Βάλτερ – Μπράνγκ, Δρ. Θεολογίας – Αντιπρόεδρος Δ.Σ. της Πανελλήνιας Ένωσης Θεολόγων 

Στην νεοελληνική πραγματικότητα των λεγομένων προοδευτικών πολιτών της χώρας η προστασία των παιδιών από ηλικία 10 ετών και άνω εξισώνεται με το φονταμενταλισμό. Αντίθετα η σύγχυση αυτών των παιδιών και η παραβίαση της θρησκευτικής συνείδησής τους θεωρείται δείγμα δημοκρατικότητας και ανοιχτού ορίζοντα σκέψης. Αυτό το συμπέρασμα βγήκε αβίαστα από στρογγυλή τράπεζα που διοργανώθηκε στο πλαίσιο Διημερίδας του Θεολογικού Συνδέσμου “Καιρός” στις 27-28 Ιανουαρίου του 2023. Στην Α΄ Θεματική τράπεζα λόγου με θέμα «Το μάθημα των Θρησκευτικών μετά τις αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας και η ελληνική κοινωνία» που έλαβε χώρα το απόγευμα της 27/01 συμμετείχαν εξέχουσες προσωπικότητες, όπως ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Μεσσηνίας κ. Χρυσόστομος, ο Καθηγητής  Ευάγγελος Βενιζέλος, πρώην Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης, ο Γεώργιος Καλαντζής, Γενικός Γραμματέας Θρησκευμάτων, ό οποίος όμως λόγω ασθένειας δεν μπορούσε να συμμετάσχει, ο Κωνσταντίνος Μενουδάκος, Πρόεδρος Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, η Φερενίκη Παναγοπούλου, Επίκουρος Καθηγήτρια στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και η Έφη Φωκά, Επίκουρος Καθηγήτρια στο Deree College. Συντονιστής της συζήτησης ήταν ο Δημήτρης Μόσχος, Πρόεδρος του Τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Ε.Κ.Π.Α.

Αλλά πριν αναφερθούμε στις εισηγήσεις, ας κάνουμε μια ανασκόπηση των περιπετειών του μαθήματος των θρησκευτικών από το 2008 και μετά.

Το 2008 μέσα στον Αύγουστο χωρίς κανένα λόγο, χωρίς να υπάρχουν αλλαγές στη σχετική νομοθεσία, εκδόθηκαν από την τότε δεξιά ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας με την πρόφαση της δημοκρατικότητας και του σεβασμού της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης του πολίτη τρεις εγκύκλιοι[1] που ώθησαν τους Ορθόδοξους μαθητές να ζητήσουν απαλλαγή από το Μάθημα των Θρησκευτικών (ΜτΘ). Ένα μάθημα λιγότερο, ήταν προφανώς η σκέψη τους, αφού μπορούσαν χωρίς πρόβλημα να απαλλαγούν από το υποχρεωτικό ως τότε μάθημα. Προοδευτικά ξέσπασε ένα ολόκληρο κύμα απαλλαγών. Το 2010 η σοσιαλιστική αυτή τη φορά ηγεσία στο Υπουργείο Παιδείας, πάλι φυσικά με τονισμό της δημοκρατικής ευαισθησίας, προέβαλλε τη μυθοπλασία του πολυπολιτισμικού χαρακτήρα της Ελλάδος και την ανάγκη καταπολέμησης του ρατσισμού και της ξενοφοβίας. Έτσι έδωσε την εντολή να καταρτιστούν νέα Προγράμματα Σπουδών (ΠΣ), αυτή την φορά πολυθρησκειακά, θυσιάζοντας τον ορθόδοξο χαρακτήρα του μαθήματος. Τονίστηκε η με τον τρόπο αυτό αναβάθμιση του ΜτΘ, ότι θα είναι ένα μάθημα υποχρεωτικό για όλους. Και έτσι θα αφαιρεθεί κάθε επιχείρημα για απαλλαγή από το μάθημα, αφού το κύμα απαλλαγών είχε προκαλέσει μεγάλη αναστάτωση και δυσλειτουργία στα σχολεία. Το ξεκίνημα έγινε με ΠΣ για το Δημοτικό και το Γυμνάσιο[2]. Για την πιο αποτελεσματική προβολή των νέων ΠΣ και για την στοιχειώδη έστω, καθαρά σε μορφή βιτρίνας, διατήρηση της δημοκρατικότητας οι νεωτεριστές θεολόγοι, που ήταν πρόθυμοι να αναλάβουν την  σύνταξη αυτών των πολυθρησκιακών προγραμμάτων, συγκροτήθηκαν το 2010 σε σύλλογο με την ονομασία «Πανελλήνιος Θεολογικός Σύνδεσμος Καιρός».

Το Υπουργείο έκτοτε, όταν αναφέρεται στα νέα ΠΣ, φυσικά αρέσκεται να επικαλείται αυτούς τους Θεολόγους, με τους οποίους συνεργάζεται θαυμάσια, και το σύλλογό τους. Η Πανελλήνια Ένωση Θεολόγων (ΠΕΘ), η οποία εκπροσωπεί την μεγάλη πλειοψηφία των Θεολόγων της χώρας και εξαρχής αρνήθηκε να υπηρετήσει αυτή την αλλοίωση, στην ουσία κατάργηση του ΜτΘ, παρουσιαζόταν ως προσκολλημένη σε παραδοσιακά σχήματα και ως φονταμενταλιστική. Στη συνέχεια αρχικά έγινε η πιλοτική εφαρμογή των ΠΣ στο Δημοτικό και στο Γυμνάσιο (2011-2014) και τελικά η επίσημη εισαγωγή τους στην εκπαιδευτική διαδικασία από το σχολικό έτος 2016-2017.

Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι, ότι παρά τα όσα ισχυρίστηκαν οι συγκεκριμένοι Θεολόγοι που συνέταξαν τα νέα ΠΣ, συνεχίστηκε η δυνατότητα απαλλαγής από το ΜτΘ[3]. Μάλιστα από τα τέλη Ιανουαρίου του 2015, όταν αποφασίστηκε επί Υπουργού Λοβέρδου η εφαρμογή των νέων ΠΣ, η μέχρι τότε χαλαρή εφαρμογή της δυνατότητας απαλλαγής περιορίστηκε αυστηρά στους μη ορθόδοξους μαθητές. Έτσι αποκλειστικά τα ορθόδοξα παιδιά είχαν να υποστούν την κυριολεκτικά πλύση εγκεφάλου των νέων ΠΣ, τα οποία λόγω της αλλαγής της κυβέρνησης τέθηκαν σε εφαρμογή το σχολικό έτος 2016-2017[4]. Η μανία των κυβερνώντων και των εργολάβων τους, των νεωτεριστών Θεολόγων, εναντίον του Χριστού και της διαμόρφωσης της ορθόδοξης θρησκευτικής συνείδησης των μαθητών φάνηκε με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο στην τρυφερή ηλικία των 8-12 ετών. Ενώ στους Έλληνες Ισραηλίτες και Ρωμαιοκαθολικούς – όπως φυσικά και στους Έλληνες Μουσουλμάνους – δόθηκε από το Υπουργείο το δικαίωμα να διδάσκονται τα δικά τους θρησκευτικά, και μάλιστα με τους δασκάλους της επιλογής αυτών των θρησκευτικών κοινοτήτων[5], οι Ορθόδοξοι μαθητές αναγκάστηκαν χωρίς δυνατότητα απαλλαγής να υποστούν τα νέα πολυθρησκιακά προγράμματα. Πριν την εφαρμογή των προγραμμάτων η τότε νέα αριστερή κυβέρνηση της χώρας με υπουργό Παιδείας τον κ. Φίλη όρισε ένα διάστημα διαλόγου για τα νέα ΠΣ με συμμετοχή και της Εκκλησίας και της ΠΕΘ. Για το πόσο δημοκρατικός ήταν ο πολυδιαφημισμένος διάλογος για τα νέα ΠΣ, αρκεί να παραπέμψουμε στην «Επιστολή του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ. Ιερωνύμου Β΄ προς τον Πρόεδρο της Κυβερνήσεως και τους Προέδρους των Κοινοβουλευτικών ομάδων»[6], στην οποία αναδεικνύεται η κάθετη άρνηση του τότε Υπουργού να ρίξει έστω μια ματιά στις προτάσεις της Εκκλησίας.

Στη Διαρκή Ιερά Σύνοδο (ΔΙΣ) το ζήτημα της μορφής του μαθήματος τέθηκε αρχικά προς το τέλος του 2012. Με εισήγηση του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτη Μεσσηνίας κ. Χρυσοστόμου η διοίκηση της Εκκλησίας ζήτησε ένα μάθημα με «επίκεντρο την ελληνορθόδοξη παράδοση» ως ήθος, ζωή και παράδοση του τόπου, που οφείλει ο κάθε μαθητής και η κάθε μαθήτρια να γνωρίζει. Επίσης δευτερευόντως να παρέχει γνώσεις για τις άλλες μεγάλες εκτός Ορθοδοξίας χριστιανικές παραδόσεις, τον Ρωμαιοκαθολικισμό και τον Προτεσταντισμό, όπως και για τις μεγάλες θρησκείες, τον Ιουδαϊσμό, Ισλάμ, Ινδουισμό και Βουδισμό[7].

Τον Ιανουάριο του 2016 η Διαρκής Ιερά Σύνοδος (ΔΙΣ) μετά από την πολύ εμπεριστατωμένη εισήγηση του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου κ. Ιεροθέου[8] για πρώτη φορά έλαβε θέση επί του ζητήματος των νέων ΠΣ. Η δε Σύνοδος της Ιεραρχίας στις 9 Μαρτίου υιοθέτησε το ψήφισμα της ΔΙΣ. Συντάχθηκε έγγραφο προς τον Υπουργό Παιδείας, στο οποίο η θέση της Ιεράς Συνόδου συμπυκνώθηκε στα εξής: α. Παραπλανητικά το ΜτΘ παρουσιάζεται ως κατηχητικό και ομολογιακό. β. Το μάθημα κινείται απόλυτα μέσα στα πλαίσια του πλουραλισμού και της πολυφωνίας. γ. Η Εκκλησία πρόθυμα θα συνεργαστεί στη βελτίωση και συμπλήρωση των υπαρχόντων προγραμμάτων και προτείνει τη διατήρηση της θεματικής μεθοδολογίας των τρεχόντων Αναλυτικών Προγραμμάτων όπως και των βιβλίων.

Μετά την άρνηση συζήτησης εκ μέρους του Υπουργείου Παιδείας και την παραπάνω επιστολή του Αρχιεπισκόπου Ιερωνύμου στις 27/09/2016, η οποία είχε χαρακτηρίσει τα προγράμματα Φίλη μεταξύ άλλων ως «επικίνδυνα και απαράδεκτα», ότι «στοχεύουν στην ποδηγέτηση των μαθητών για τον πολιτικά ορθό τρόπο του “θρησκεύειν”, ασκώντας θρησκευτικό πατερναλισμό», έγινε την 1η Σεπτεμβρίου 2016 συνάντηση αντιπροσωπείας της Ιεράς Συνόδου με επικεφαλής τον Αρχιεπίσκοπο με τον Πρωθυπουργό. Ορίστηκε μια επιτροπή εκ μέρους της Εκκλησίας για να συζητήσει τη νέα μορφή των θρησκευτικών με το Ι.Ε.Π. και το Υπουργείο, και μάλιστα σύμφωνα με τον Αρχιεπίσκοπο σε μηδενική βάση. Το αποτέλεσμα αυτών των συζητήσεων περιγράφει θαυμάσια η παρέμβαση του Σεβασμιώτατου Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής κ. Νικολάου (μέλους της επιτροπής της Ιεράς Συνόδου) στην Ιερά Σύνοδο της Ιεραρχίας στις 27/6/2017[9]. Τονίζει, ότι φυσικά δεν μπορούσε να γίνει συζήτηση από μηδενική βάση λόγω των ΦΕΚ της 13/9/2016, με την έκδοση των οποίων είχε δημιουργηθεί τετελεσμένο. Μόνο βελτίωση μπορούσε να γίνει. Αυτή έγινε κυρίως στα σημεία εκείνα που είχε επισημάνει ο Αρχιεπίσκοπος. Σε μικρή κλίμακα πραγματοποιήθηκε αναδιάταξη της ύλης, παρέμεινε όμως η μεθοδολογία και η παράλληλη έκθεση των θρησκειών. Έτσι τα “προγράμματα Φίλη” εκδόθηκαν μετά από αυτές τις αλλαγές με νέο αριθμό ΦΕΚ[10], χωρίς να έχει αλλάξει η ουσία, η όλη η φιλοσοφία των προγραμμάτων. Οι αλλαγές περιορίστηκαν περίπου στο 3%. Χαρακτηριστικό είναι ότι η Σύνοδος της Ιεραρχίας ουδέποτε αποδέχθηκε τα προγράμματα, αποφάσισε μόνο να συνεχίσει τον διάλογο με την Πολιτεία. Τελικά και τα τέσσαρα ΦΕΚ, τόσο του κ. Φίλη όσο και εκείνα του κ. Γαβρόγλου, ακυρώθηκαν από τις αποφάσεις της Ολομέλειας του ΣτΕ 660/2018, 926/2018, 1749/2019 και 1750/2019.

Παρ’ όλα τα παραπάνω, παρά το γεγονός, ότι οι θεολόγοι – συντάκτες των νέων ΠΣ καταδικάστηκαν με απερίφραστο τρόπο στην συνείδηση των Ελλήνων πολιτών για αυτή τους την με τόσο έντεχνο τρόπο στημένη παραχάραξη της συνείδησης ακόμα και μικρών παιδιών, αυτοί οι θεολόγοι δεν παραιτούνται. Θέλουν μάλιστα να εμφανίζονται ως φωστήρες αυτού του λαού. Μέσα στην ιδεοληψία αυτή[11] επιμένουν να παρουσιάζουν, όπως φάνηκε από τη Α’ θεματική τράπεζα της Διημερίδας του Πανελληνίου Θεολογικού Συνδέσμου “Καιρός”, τους δικαστές της Ολομέλειας του ΣτΕ που ψήφισαν υπέρ της ακύρωσης των παραπάνω ΦΕΚ ως φονταμενταλιστές.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην τράπεζα αυτή παρουσιάζουν οι εισηγήσεις του Σεβ. Μητροπολίτη Μεσσηνίας Χρυσοστόμου και του πρ. Αντιπρόεδρου της Κυβέρνησης Ευάγγελου Βενιζέλου. Ο Άγιος Μεσσηνίας ξεκίνησε την τοποθέτησή του με την ανάγνωση της εισήγησης που είχε κάνει το 2012 στην ΔΙΣ. Επέφερε όμως, προφανώς προκειμένου να εισπράξει εύσημα, μια πολύ μικρή αλλά ταυτόχρονα πολύ ουσιαστική αλλαγή στην πρώτη πρόταση του κειμένου της εισήγησης. Αντί να την αναγνώσει όπως έχει: «Το μάθημα των Θρησκευτικών πρέπει να διατηρεί τον ομολογιακό και παιδαγωγικό του χαρακτήρα», αντικατέστησε τη λέξη ομολογιακό με τη λέξη γνωστικό. Επίσης παρέλειψε να αναφέρει ότι στη συζήτηση που ακολούθησε, η Διαρκής Ιερά Σύνοδος αποφάσισε να ζητήσει μεταξύ άλλων το εξής: «ο διορισμός των Καθηγητών στα Θρησκευτικά να προϋποθέτει τη «Συμμαρτυρία» του Επισκόπου της τοπικής Εκκλησίας». Επίσης κάνει εντύπωση στη συνέχεια της τοποθέτησής του η πρόταση: «Η πρόταση αυτή της ΔΙΣ, αν και υιοθετήθηκε ως δομή με τα νέα προγράμματα για το μάθημα των Θρησκευτικών…». Πώς καταλήγει στο συμπέρασμα, ότι τα νέα προγράμματα χρησιμοποίησαν τη δική του πρόταση ως δομή; Αυτή υπήρξε ως δομή των παλαιών προγραμμάτων, αφού στα νέα προγράμματα έλειπε ως επίκεντρο η «ελληνορθόδοξη παράδοση του τόπου» με την ανάδειξη του ήθους, της ζωής αυτής της παράδοσης. Επέμεινε, ότι στόχος της απόφασης της ΔΙΣ του 2012 ήταν ένα κοινό μάθημα για όλους τους μαθητές, το οποίο, κατά την άποψή του, ναυάγησε τελεσίδικα με τις 4 ακυρωτικές αποφάσεις του ΣτΕ του 2018 και 2019. Ασφαλώς είναι ευχής έργον, ένας μαθητής και μια μαθήτρια που μένει στην Ελλάδα και φοιτά σε ελληνικό σχολείο να γνωρίζει, ακόμα και όταν δεν ανήκει στην Ορθόδοξη Εκκλησία, για την πίστη, τη ζωή και την τέχνη αυτής της Εκκλησίας όπως και για τον πολιτισμό που έχει δημιουργήσει, αλλά αυτό ούτε μπορούσε να επιβληθεί το 2012 με την απόφαση που λήφθηκε, ούτε μπορεί να επιβάλλεται σήμερα.

Τελικά τα εύσημα που επεδίωξε ο Άγιος Μεσσηνίας τα πήρε όταν ο δεύτερος ομιλητής, ο κ. Βενιζέλος ξεκίνησε την τοποθέτησή του. Υποστήριξε ευθύς εξ αρχής: «Τι είναι αυτό που έχει συμβεί. Φτάσαμε στην εντυπωσιακή αντίφαση, η ΔΙΣ της Εκκλησίας της Ελλάδος να είναι πιο φιλελεύθερη, πιο ανοιχτή, πιο ανεκτική από το ΣτΕ». Αυτό ήταν και το πνεύμα όλης της συζήτησης στη συνέχεια, η προοδευτική άποψη της διοίκησης της Εκκλησίας της Ελλάδος και το ριζωμένο στο παρελθόν, το επεμβατικό πνεύμα του ΣτΕ. Ο κ. Βενιζέλος στόλισε τους δικαστές της Ολομέλειας του ΣτΕ που προώθησαν τις ακυρωτικές αποφάσεις των νέων Θρησκευτικών με αρκετούς χαρακτηρισμούς, τόνισε, ότι τους διακρίνει η «αυτοσυνειδησία μείζονος και υπερτερούς συνόδου», ότι λειτούργησαν με έναν «κάπως αλαζονικό … τρόπο», ότι διακατέχονταν από έναν «συντηρητικό» και «νομικά επαρχιώτικο τρόπο», ότι αγνοούσαν με τις αποφάσεις τους «το άρθρο 2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου (ΠΠΠ) και τη σχετική νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου». Ζωγράφισε δηλ. μια πολύ θλιβερή εικόνα για την Ολομέλεια του ΣτΕ. Μάλλον οι Έλληνες θα πρέπει να θεωρούνται ευτυχισμένοι που υπάρχει το ανοιχτό πνεύμα του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου που τους γλυτώνει από το δικαστικό επαρχιωτισμό της χώρας τους. Τι όμως λέει αυτό το άρθρο 2 του ΠΠΠ της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου: «Το Κράτος, κατά την άσκηση των αρμοδιοτήτων του στο πεδίο της εκπαίδευσης και της διδασκαλίας, σέβεται το δικαίωμα των γονέων να διασφαλίσουν την εκπαίδευση και τη διδασκαλία αυτή σύμφωνα με τις δικές τους θρησκευτικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις». Μάλιστα αυτό το ΠΠΠ έχει συνταχθεί το 1952, λίγα χρόνια μετά την τραγωδία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος ιδεολογικά προετοιμάστηκε με τη ναζιστική παιδεία στο χώρο της Γερμανίας. Άρα αυτό το άρθρο δεν είναι η δικλείδα που θέλει να προστατεύσει τους γονείς από τον κρατικό αυταρχισμό στον χώρο της παιδείας; Και η Ολομέλεια του ΣτΕ δεν έπραξε ακριβώς αυτό, την προστασία των γονέων-πολιτών αυτής της χώρας από τον επεμβατισμό των κυβερνήσεων της τελευταίας δεκαετίας που στόχευε με τους εργολάβους του, τους νεωτεριστές θεολόγους, στην παραχάραξη της θρησκευτικής συνείδησης των παιδιών τους;

Ο κ. Μενουδάκος στη τοποθέτησή του έκανε αναδρομή στο ζήτημα της απαλλαγής από το ΜτΘ, το οποίο ήδη θίξαμε με την παραπάνω αναφορά μας στις περιπέτειες του ΜτΘ από το 2008 και μετά.

Η κ. Παναγοπούλου επέμενε κυρίως στην εισήγησή της στις αποφάσεις του ΣτΕ 1748/2022 και στη γνωμοδότηση 2/2022 της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (ΑΠΔΠΧ), η οποία με την γνωμοδότηση αυτή επιχειρεί να κάνει την παρακολούθηση του ΜτΘ προαιρετική και για Ορθόδοξους μαθητές, δηλ. προωθεί την απαλλαγή απλώς για λόγους συνείδησης και όχι θρησκευτικής συνείδησης, όπως το απαιτούσε η Ολομέλεια του ΣτΕ στις ακυρωτικές αποφάσεις των νέων ΠΣ. Η εισηγήτρια κατέληξε, ότι η απαίτηση του ΣτΕ που εκδηλώθηκε στην παραπάνω απόφαση για γνωμοδότηση της ΑΠΔΠΧ ανοίγει τους ασκούς του Αιόλου, εάν ζητηθεί για κάθε απόφαση που σχετίζεται με δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα. Θα είναι πλέον αδύνατο η ΑΠΔΠΧ να ανταποκριθεί. Έπειτα τόνισε τη σημασία των γνώσεων θρησκευτικού χαρακτήρα για την βαθύτερη κατανόηση των πολιτισμών και άρα υπογράμμισε την αναγκαιότητα ΠΣ στα Θρησκευτικά όπως αυτά που είχαν ακυρωθεί, δηλ. πλουραλιστικά και υποχρεωτικά για όλους.

Η κ. Φωκά, τέλος, έθεσε το ζήτημα της γόνιμης προσέγγισης της θρησκευτικής παιδείας στα σχολεία. Τόνισε τη δυσκολία εύρεσης ισορροπίας ανάμεσα στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των διαφόρων θρησκευτικών μειονοτήτων και την προσπάθεια καλλιέργειας των εθνικών συναισθηματικών κληρονομιών. Τελικά το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων  του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) καλείται συχνά να επέμβει, για να δοθεί λύση. Υπάρχουν άνω των 50 υποθέσεων σχετικά, αλλά ως σήμερα λείπει ένα πλαίσιο για τα ΠΣ των Θρησκευτικών εκ μέρους του ΕΔΔΑ, που θα ορίζει πόσο παραδοσιακό ή πλουραλιστικό μπορεί να είναι στην περίπτωση που επιβάλλεται ως υποχρεωτικό για όλους του μαθητές.  

Ως αποτέλεσμα της στρογγυλής τραπέζης προέκυψε η αρκετά απαισιόδοξη επισήμανση εκ μέρους του κ. Βενιζέλου: Οι ελπίδες για μια θετική εξέλιξη των πραγμάτων είναι σχεδόν μηδαμινές. Μία πιο δυσμενής εξέλιξη στις αποφάσεις του ΣτΕ είναι πιο πιθανή από μια θετική.

[1] Εγκύκλιοι με Αρ. Πρωτ. 91109/Γ2/10-07-08, 104071/Γ2/04-08-08 και Φ12/977/109744/Γ1/26-08-08.

[2] ΦΕΚ τ. Β´ 2335/17-10-2011.

[3] Βλ. χαρακτηριστικά την Εγκύκλιο με αρ. Πρωτ.13309­/Γ2/19-09-2013.

[4] ΦΕΚ Β΄, 2920 και Β΄, 2906 της 13/9/2016.

[5] Βλ. νόμος 4386/11-5-16, άρθρο 55, παρ. 5 ΦΕΚ 83/11.5.2016 τ. Α΄.

[6] http://www.ecclesia.gr/greek/archbishop/repository/synod_komata.pdf.

[7] https://www.ecclesia.gr/epikairotita/main_epikairotita_next.asp?id=279.

[8] http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/nafpaktou_thriskeftika_2016.pdf.

[9] https://www.newsnowgr.com/article/1027746/mitropolitis-mesogaias-nikolaos-potimisi-to-rgou-ts-pitrops-gi-t-mtth.html.

[10] ΦΕΚ 2104, τεῦχ. Β΄ 19.6.2017 (101470/Δ2 ΥΑ) καὶ ΦΕΚ

2105, τεῦχ. Β΄ 19.6.2017 (99058/Δ2 ΥΑ).

[11] Βλ. και https://www.kairosnet.gr/news/media/893-anakoinosi-tou-panelliniou-theologikoy-syndesmou-kairos-gia-tis-prosfates-ekselikseis-sto-mathima-ton-thriskeftikon.

https://enromiosini.gr/arthrografia/kai-omos-o-kairos/