Περί της επιγνώσεως του εαυτού μας
Η βαθιά γνώση του εαυτού, είναι πρωταρχική υποχρέωση του ανθρώπου. Ο άνθρωπος ως ον ηθικώς λογικό, πλασμένο με ελευθερία και Θρησκευτικότητα, πλάσμα αληθινά υψηλής περιωπής, έχει προοριστεί να γίνει όμοιος με τον Θεό – αφού κατ’ εικόνα Θεού δημιουργήθηκε – κοινωνός και συμμέτοχος της Θείας αγαθότητας και μακαριότητας.
Αλλά για να γίνει αυτό, δηλαδή Θείο ομοίωμα, αγαθός και μακάριος και για να επικοινωνεί με τον Θεό, οφείλει πάνω απ’ όλα να γνωρίσει τον εαυτό του. Δίχως την επίγνωση του εαυτού του, πλανιέται μέσα στις ίδιες του τις σκέψεις, κυριολεκτικά αιχμαλωτίζεται από ποίκιλα πάθη, τυραννιέται από ορμητικές επιθυμίες, καταγίνεται με πολλά και μάταια, διανύει ζωή όχι ομαλή, αλλά άτακτη και πολυπράγμονη, σφάλλει σε όλα. Παραπαίει στον δρόμο της ζωής του κλονιζόμενος σε κάθε του βήμα, σκοντάφτει, πέφτει και συντρίβεται. Ο ίδιος ποτίζει τον εαυτό του κάθε μέρα με θλίψη και πίκρα, γεμίζει την καρδιά του με οδύνη και γενικά ζει βίο αβίωτο.
Όποιος αγνοεί τον εαυτό του, αγνοεί και τον Θεό. Αυτός δε που αγνοεί τον Θεό, αγνοεί ολότελα την αλήθεια και τη φύση των πραγμάτων. Τούτος είναι και ο λόγος που βαδίζει τον δρόμο της ζωής του, σαν τον οδοιπόρο που χάθηκε στην έρημο. Έτσι ο άνθρωπος που δεν γνωρίζει τον εαυτό του, είναι αλαζόνας, κορδώνεται, συμπεριφέρεται άσχημα και ασεβεί απέναντι στον Θεό. Περηφανεύεται πως είναι τάχα κάτι μεγάλο, ενώ είναι μηδαμινός και υψώνει τον εαυτό του, ενώ είναι ο τελευταίος όλων. Προβάλλεται μέσα στην άγνοια του και όταν μιλάει, αποκαλύπτεται η ανοησία του.
Όποιος δεν γνωρίζει τον εαυτό του, πάντοτε αμαρτάνει προς τον Θεό και έτσι απομακρύνεται περισσότερο απ’ Αυτόν, διότι δεν γνωρίζει τη φύση των πραγμάτων και πως στ’ αλήθεια έχουν αυτά καθ’ εαυτά. Είναι ανήμπορος να τα εκτιμήσει και να διακρίνει τα ευτελή από τα πολύτιμα, τα άξια απ’ αυτά που δεν έχουν αξία και τα τίμια από εκείνα που στερούνται τιμής. Έτσι, φθείρεται, εκδαπανάται στα μάταια και μηδαμινά, ενώ δεν νοιάζεται για τα αιώνια και τιμιότατα, όντας πραγματικά αδιάφορος γι’ αυτά.
Στον άνθρωπο έχει εμφυτευθεί η δυνατότητα να γνωρίσει τον εαυτό του, αφού γεννήθηκε σαν ζωντανή ύπαρξη με νου και ικανή να διακρίνει το καλό από το κακό, έχοντας ελεύθερη βούληση, αλλά και τη δυνατότητα για γνώση. Ο Θεός δημιουργώντας τον άνθρωπο, τον έπλασε κατ’ εικόνα Του, για να μπορέσει να Τον αναζητήσει, να τον προσεγγίσει, να Τον γνωρίσει και να Τον αγαπήσει. Αυτές οι ηθικές δυνάμεις δοσμένες πλουσιοπάροχα από τον Θεό, αποτελούν ιδιαίτερο γνώρισμα του ανθρώπου και βαθιά μέσα του αισθάνεται την ανάγκη να τις ακολουθεί, αφού τις αναγνωρίζει σαν έναν ηθικό νόμο.
Ωστόσο για να γνωρίσει ο άνθρωπος τον Θεό, οφείλει προηγουμένως να γνωρίσει καλά τον εαυτό του, γιατί αυτός που δεν γνωρίζει καλά τον εαυτό του, ούτε τον Θεό μπορεί να γνωρίσει. Κατ’ αυτό τον τρόπο αυτός που δεν γνωρίζει τον Θεό, ούτε Τον αγαπάει, ούτε Τον λατρεύει, ούτε Τον ποθεί μέσα από την καρδιά του, ούτε Τον επιζητά, ούτε βεβαίως έρχεται κοντά Του. Αλλά για να μπορέσει να καταλάβει τον εαυτό του, είναι ανάγκη να θελήσει προηγουμένως να αναλάβει την έρευνα αυτού, θέτοντας υπό μελέτη ακριβώς τον ίδιο του τον εαυτό.
Δίχως θέληση κανένα από τα αναγκαία δεν μπορεί να επιτευχθεί και θα βασιλεύει τελεία άγνοια σε όλα. Οι ηθικές δυνάμεις, δίχως τη θέληση, μένουν ανενεργές και δεν μπορούν να φέρουν σε επίγνωση αυτόν που τις κατέχει. Η θέληση ενεργοποιεί τις ηθικές δυνάμεις και έτσι τις αναδεικνύει. Στον άνθρωπο, η δύναμη της θέλησης υπερνικά τα εμπόδια και κατορθώνει τα πάντα, εφόσον ενισχύεται από τη λογική σκέψη και το αυτεξούσιο, το θέλω γίνεται μπορώ, όταν ο άνθρωπος ενεργεί συστηματικά και ελεύθερα.
Εφόσον ο άνθρωπος έχει τοποθετηθεί από τη Θεία Αγαθότητα σε μια τέτοια υψηλή θέση, οφείλει να έχει τη θέληση να γνωρίσει τον εαυτό του και τον Θεό, να κατανοήσει τη φύση των όντων, όπως είναι καθ’ εαυτά και έτσι να γίνει κατ’ εικόνα και ομοίωση του Θεού. Αυτοί που έχουν επίγνωση του εαυτού τους, επαινούνται ως σοφοί στις Παροιμίες.
Ο συγγραφέας τους, ο Σολομών, λέει: «Οἱ ἑαυτῶν ἐπιγνώμονες σοφοί» καί συμβουλεύει: «Γνῶθι σαυτὸν καί περιπάτει ἐν ὁδοῖς καρδίας σου ἄμωμος».
Την ανάγκη να γνωρίσουμε τους εαυτούς μας, τη δίδαξε τόσο η Θρησκεία όσο και η φιλοσοφία.
Ο Θαλής ο Μιλήσιος όρισε σαν αρχή κάθε αρετής, το «γνῶθι σαυτὸν».
Το μαντείο των Δελφών, επίσης, καθόρισε το «γνῶθι σαυτὸν» ως εξής: «τοῦτο, ἐπιστήμης ἀληθοῦς, τό πρώτιστον καί ἄριστον».
Είναι φανερό λοιπόν, ότι η βαθιά γνώση του εαυτού, είναι όντως η αρχή κάθε αρετής. Αν λοιπόν το «γνώθι σαυτόν» επιβάλλεται σ’ εμάς, από τον νου ως Θείος Νόμος, χαραγμένος στη διάνοια μας, οφείλουμε να σεβόμαστε αυτόν το νόμο και έχουμε καθήκον να τον τηρούμε, αφού είμαστε όντα λογικά και ηθικώς ελεύθερα. Αυτός που γνωρίζει τον εαυτό του, καταλαβαίνει καλά τα καθήκοντα προς τον εαυτό του, προς τον πλησίον του, προς τον Θεό, κατανοεί ότι η ευσέβεια, η δικαιοσύνη, η αλήθεια και η σύνεση, πρέπει να γίνουν σ’ αυτόν τα μόνα αγαπητά και επιθυμητά αγαθά. Και σε αυτά να δοκιμάζει, σαν σε λυδία λίθο*, όλες τις ηθικές και Θρησκευτικές του πράξεις.
* Σκληρή πέτρα – «ίασπις λίθος» – στην οποία δοκιμάζεται η ποιότητα των πολύτιμων λίθων. Λέγεται επίσης και βασανίτης (Σ.τ.Μ.)
Ο Ξενοφών λέει γι’ αυτούς: «Αυτοί που γνωρίζουν τους εαυτούς τους, πράττουν τα κατάλληλα για τους ίδιους και διακρίνουν ποια μπορούν να πράξουν και ποια όχι. Απ’ αυτά δε που με επίγνωση πράττουν, κρατούν όσα έχουν ανάγκη και καλώς κάνουν. Σε όσα όμως δεν μπορούν να επιβλέψουν την ορθότητα απέχουν, παραμένοντας έτσι αναμάρτητοι και αποφεύγοντας να συμπεριφερθούν άπρεπα».
Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς συμβουλεύει λέγοντας: «Αν θέλεις να γνωρίσεις τον Θεό, φρόντισε πριν να γνωρίσεις τον εαυτό σου».
Ο δε Μέγας Βασίλειος αποφαίνεται: «Η ακριβής κατανόηση του εαυτού σου, σε χειραγωγεί προς την κατανόηση του Θεού».
Αλλά γι’ αυτούς που αγνοούν τους εαυτούς τους, ο Θείος Χρυσόστομος μας λέει: «Το να αγνοεί κανείς τον εαυτό του, είναι χειρότερο από την παραφροσύνη και τη σύγχυση, διότι το μεν ένα είναι αρρώστια από ανάγκη, το δε άλλο από διεφθαρμένη θέληση».
Σέ αυτόν που γνώρισε τον εαυτό του και έχει αξιωθεί να γνωρίσει και τον Θεό, η ευσέβεια έχει αναδειχθεί σε αρχή κατανόησης των πραγμάτων.
Ο Αριστοτέλης λέει ότι: «Αρχή αρίστη πάντων μεν Θεός, αρετών δε ευσέβεια».
Τα ίδια περίπου λέει και ο Θείος Παύλος: «Η εὐσέβεια πρὸς πάντα ὠφέλιμός ἐστιν, ἐπαγγελίαν ἔχουσα ζωῆς τῆς νῦν καὶ τῆς μελλούσης» (Α΄ Τιμ, δ΄ 8).
Το ουσιαστικό νόημα του δικαίου – ως του όντως αγαθό – αποκαλύπτεται από τον Θεό, σε αυτόν που γνωρίζει τον εαυτό του. Η δε εξάσκηση της δικαιοσύνης γίνεται οδηγός του στο αγαθό. Διότι αρχή της αγαθής οδού είναι το να πράττει κανείς δίκαια και να υπηρετεί την αλήθεια. Στον άνθρωπο που γνωρίζει σε βάθος τον εαυτό του, η αλήθεια εμφανίζεται σαν Θείο ιδίωμα. Ακολούθως έλκεται απ’ αυτήν η οποία τον οδηγεί, στην κατά το δυνατόν, τελειότητα και τον εξομοιώνει με τον Θεό.
Σε αυτόν που έχει το «γνώθι σαυτόν», η επιστήμη του αποκαλύπτεται με τον αληθινό της χαρακτήρα και τον αναδεικνύει αληθινό επιστήμονα, του διδάσκει δε τα Θεία και τα ανθρώπινα, καθώς και τα αίτια τους, ανυψώνοντας τον έτσι προς τον Θεό. Η επιστήμη χωρίς επίγνωση του εαυτού, αποπλανά τον ερευνητή των υπερφυσικών αληθειών και τον απομακρύνει απ’ αυτές. Αλλά η άγνοια της αληθινής φύσης των πραγμάτων και των Θεϊκών και των ανθρώπινων, συνεπάγεται μύρια δεινά.
Πράγματι η άγνοια γίνεται αιτία πολλών κακών στους ανθρώπους. Αυτή λοιπόν παραπλανημένη από τη φιλαυτία, αυτού του χωρίς έλεος άσπονδου εχθρού του ανθρώπου και ιδιαίτερα των νέων – πού εύκολα και χάριν της απειρίας τους εξαπατώνται – επιφέρει αθεράπευτα κακά. Η φιλαυτία γεννά την έπαρση, την υπερηφάνεια και την αλαζονεία, εκ των οποίων γεννιέται η διάθεση να θέλει κανείς να αυτενεργεί.
Επίσης γεννιέται ο εγωισμός και το προσωπικό συμφέρον, το οποίο εξάπτει τα συγγενικά, δηλαδή σύντροφα ψυχικά πάθη, απομακρύνει τις ωφέλιμες γνώμες και υποκινεί τον άνθρωπο, τις μεν δικές του κακίες να τις μικραίνει από ανόητη φιλαυτία ή και να τις καλύπτει επιμελώς, τις αρετές όμως που αδυνατεί να προσεγγίσει, να τις διεκδικεί ως δίκες του χωρίς να τις έχει κατακτήσει, να τις επιδεικνύει με φιλαρέσκεια και φέρνοντας στο στόμα του τα σεμνά ονόματα των αρετών να καυχιέται γι’ αυτές. Πρόκειται για μεγάλο κακό και φοβερό σκόπελο στον οποίο προσαράζει η πελαγοδρομούσα νεολαία και έτσι ναυαγεί.
Γι’ αυτή την απάτη, που τη γεννά η φιλαυτία και ο εγωισμός, ο Πλάτων μας λέει: «Το να εξαπατάς τον εαυτό σου από μόνος σου είναι ότι χειρότερο. Πώς να μην είναι μεγάλο το κακό, αφού αυτός που εξαπατά δεν είναι απέναντι σου αλλά μέσα σου;».
Είναι δυσχερής η άμυνα σ’ αυτό τον πονηρό πόλεμο, στον οποίο η φιλαυτία επιτίθεται με χαϊδέματα και κολακείες, αφού αυτός που σε εξαπατά κάθεται πάντοτε τόσο κοντά σου και αφού αυτός που χαϊδεύει και αυτός που χαϊδεύεται, είναι ένα και το αυτό πρόσωπο. Πόσων κακών δεν γίνεται αιτία αυτός που αγνοεί τον εαυτό του, εξαιτίας της άγνοιας, της υπερηφάνειας και της αλαζονείας;
Πόσες φορές, ενώ σφάλλει στην εκτίμηση διάφορων καταστάσεων, δεν υπερηφανεύεται ότι δήθεν τις εκτίμησε με ακρίβεια, κρίνοντας τες όμως από εσφαλμένη θέση; Πόσες φορές νομίζοντας ότι φιλοσοφεί δίνει την εντύπωση αμαθούς, τις δε ανοησίες του τις θεωρεί σοφά λόγια; Πόσες φορές δεν σπαταλάει και χρόνο και χρήματα για πράγματα που δεν αξίζουν, ενώ τσιγγουνεύεται για όσα αξίζουν; Πόσες θλίψεις δεν τον ποτίζουν σαν καθημερινό ποτό, χωρίς έλεος, οι αδιάλλακτοι και άσπονδοι εχθροί του, δηλαδή η άγνοια, η αβουλία και η απερισκεψία; Πόσες φορές η φιλαυτία, παρακινημένη από την άγνοια, δεν εξάπτει τα ψυχικά πάθη;
Πράγματι, η άγνοια είναι δεινό και αποβαίνει αιτία πολλών κακών για τους ανθρώπους. Γι’ αυτό πρέπει να φροντίζουμε να απαλλαγούμε απ’ αυτή, μέσω της επιμελημένης γνώσης του εαυτού μας. Έτσι σιγά-σιγά θα γίνουμε τέλειοι, θα αναδειχθούμε δε μακάριοι και στην παρούσα και στη μέλλουσα ζωή. Το να γνωρίσουμε καλά τον εαυτό μας είναι κάτι πολύ δύσκολο και απαιτεί συντονισμένη φροντίδα και πολλή επιμέλεια.
Ο Μέγας Βασίλειος λέει επ’ αυτού τα εξής: «Πράγματι, φαίνεται ότι το να γνωρίζεις τον εαυτό σου σε βάθος, είναι το δυσκολώτερο όλων. Γιατί όπως ο οφθαλμός που βλέπει προς τα έξω, ο ίδιος δεν μπορεί να δει τον εαυτό του, έτσι και ο νους μας, ενώ διακρίνει τόσο καθαρά τα αμαρτήματα των άλλων, αργεί να καταλάβει τα δικά του».
Αναγνωρίζοντας τις δυσκολίες του έργου, κατανοώντας την αναγκαιότητα του και ποθώντας παράλληλα την εύκολη περάτωση του, συντάξαμε ηθικές και Θρησκευτικές μελέτες με παραδείγματα και χαρακτήρες και περιγράψαμε, όσο μπορούσαμε με περισσότερη ακρίβεια, τον χαρακτήρα κάθε αρετής και κάθε κακίας, αφού προηγουμένως μελετήσαμε την ανθρώπινη φύση και εξερευνήσαμε τις ηθικές δυνάμεις της ψυχής. Στη συγκρότηση αυτής της εργασίας ακολουθήσαμε την εξής μέθοδο:
Πρώτον περιγράψαμε τους χαρακτήρες που ανάγονται στο Θρησκευτικό συναίσθημα και κατατάξαμε αυτές στο πρώτο μέρος με τον τίτλο: «Θρησκευτικές μελέτες». Δεύτερον περιγράψαμε τους χαρακτήρες που ανάγονται στο ηθικό συναίσθημα, με τον τίτλο: «Ηθικές μελέτες». Οι Θρησκευτικές μελέτες διαιρούνται σε τρεις τάξεις, όσες είναι και οι Θρησκευτικές αρετές: της πίστης, της ελπίδας και της αγάπης. Στην πρώτη τάξη θέσαμε την πίστη προς τον Θεό, η οποία κατέχει και το πρώτο κεφάλαιο. Σε αυτό κατατάσσονται όλοι οι χαρακτήρες των αρετών και των κακιών που σχετίζονται με την πίστη στον Θεό.
Στη δεύτερη τάξη θέσαμε την ελπίδα προς τον Θεό, η οποία κατέχει και το δεύτερο κεφάλαιο. Σε αυτό κατατάσσονται όλοι οι χαρακτήρες των αρετών και των κακιών, που αφορούν στην ελπίδα προς τον Θεό. Τρίτη θέσαμε την αγάπη προς τον Θεό η οποία κατέχει το τρίτο κεφάλαιο, όπου και κατατάσσονται όλοι οι χαρακτήρες των αρετών και των κακιών που ανάγονται στην αγάπη προς τον Θεό. Οι ηθικοί χαρακτήρες διαιρούνται σε δύο τάξεις: των ηθικών αρετών και κακιών που αναφέρονται στον ηθικό νόμο και στην κατηγορία των ηθικών αρετών και κακιών που αναφέρονται στις ψυχικές δυνάμεις του ανθρώπου, δηλαδή το Γνωστικό, το Θυμικό και το Επιθυμητικό.
Η πρώτη τάξη κατέχει το τέταρτο κεφάλαιο. Σε αυτό περιέχονται μελέτες αναφερόμενες στην αλήθεια. Ακολουθούν οι εικόνες και οι ιδιότητες που αναφέρονται στη δικαιοσύνη. Η δεύτερη τάξη κατέχει το πέμπτο, έκτο και έβδομο κεφάλαιο. Στο πέμπτο κεφάλαιο καταγράφονται οι χαρακτήρες και οι εικόνες όλων των αρετών και κακιών που ανάγονται στο Γνωστικό. Στο έκτο κεφάλαιο περιέχονται όλες οι αρετές και οι κακίες του θυμικού. Το κεφάλαιο αυτό το υποδιαιρούμε σε δύο μέρη: στο πρώτο μέρος έχουμε τους χαρακτήρες και τις εικόνες των αρετών και κακιών του Βουλητικού, ενώ στο δεύτερο μέρος τους χαρακτήρες και τις εικόνες των αρετών και των κακιών του Συναισθηματικού.
Στο δε έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο κατατάσσουμε τους χαρακτήρες και τις εικόνες όλων των αρετών και των κακιών που ανάγονται στο Επιθυμητικό. Ο αριθμός όλων των Θρησκευτικών και ηθικών χαρακτήρων και εικόνων ανέρχεται σε διακόσιους. Αυτό είναι το έργο και τούτος είναι ο σκοπός για τον οποίο συντάχθηκε. Ο αναγνώστης, μελετώντας τους διάφορους Θρησκευτικούς και ηθικούς χαρακτήρες, μελετά ταυτόχρονα και τον εαυτό του. Τον εξετάζει με ακρίβεια και παρατηρεί, σαν σε καθρέπτη την εικόνα της ψυχής του, ανακαλύπτει τα πάθη της και τον χαρακτήρα τους, αντιλαμβάνεται την ασχήμια τους και έτσι τα αποστρέφεται, ενώ παράλληλα φροντίζει για τη θεραπεία της ψυχής του.
Η χάρη των αρετών ελκύει την καρδιά του αναγνώστη προς αυτές και το άφθαρτο κάλλος τους κυριεύει βαθιά την ψυχή του. Η καρδιά του πληγώνεται από την αγάπη του γι’ αυτές και τις ακολουθεί με λαχτάρα. Με τη μελέτη αυτή ο αναγνώστης οδηγούμενος και προκόπτοντας συνεχώς τελειοποιείται στην αρετή και καταλήγει αληθινή εικόνα και ομοίωμα Θεού. Εύχομαι δε από τα βάθη της καρδιάς μου, όλοι να γίνουν τέτοιοι και να αξιωθούν της δόξας του Θεού, ώστε να γίνουν και κληρονόμοι της αιώνιας βασιλείας.
Αθήνα, Ριζάρειος Σχολή,
9η Σεπτεμβρίου 1904
Ο Μητροπολίτης Πενταπόλεως Νεκτάριος
Αγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως
Το γνώθι σαυτόν
εκδ. Άθως
Απόδοση στη Νέα Ελληνική: Ευανθία Χατζή
Επιμέλεια κειμένου – Επίμετρο: Γιώργος Μπάρλας
Μπορείτε να διαβάσετε και υπόλοιπα κεφάλαια του βιβλίου εδώ: Άγιος Νεκτάριος Πενταπόλεως: Το γνώθι σαυτόν.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου