Στην ελληνική συλλογική εμπειρία, ο ρόλος του φιλοσόφου οριοθετήθηκε από τον Σωκράτη και η οριοθέτηση διασώθηκε από τον Πλάτωνα. Σοφία είναι ο τρόπος του αληθούς, και αληθής ο τρόπος της αθανασίας. Αλήθεια δεν είναι ένας κατεστημένος, κατά σύμβαση τρόπος ή συνταγή για το «ορθώς διανοείσθαι». Αληθινό είναι κάθε τι που υπάρχει «κατ’ αλήθειαν»: δεν φθείρεται, δεν παρακμάζει, δεν πεθαίνει. Και, κυρίως, «υπό πάντων μετέχεται ενικώς».
Πού εντοπίζουν οι Ελληνες το χάρισμα ή κατόρθωμα της αθανασίας; Στον κοινωνούμενο τρόπο της ύπαρξης. Γνωρίζουν ότι η ύλη είναι οπωσδήποτε θνητή, όμως ο τρόπος ύπαρξης και συνύπαρξης των υλικών πραγμάτων – πεπραγμένων ενδέχεται να είναι άφθορος και αθάνατος. Ποια τα γνωρίσματα αυτού του τρόπου πιθανής αθανασίας; Είναι η τάξη, η αρμονία, η κοσμιότητα. Και επειδή οι άνθρωποι «φύσει ορέγονται αθανασίας», προσπαθούν να μιμηθούν τον σταθερό και απαράλλαχτο τρόπο «τής του παντός διοικήσεως των υπαρκτών». Ιδρύουν πόλεις, οργανώνουν τη συμβίωση με τις προϋποθετικές αρχές που καθιστούν το σύμπαν κόσμημα, «κόσμον».
Το «άθλημα αληθείας», ως ελληνικός τρόπος της συμβίωσης και οργάνωσης του ανθρώπινου βίου, μοιάζει να τελείωσε ιστορικά στην περίπτωση των Ελλήνων με την ίδρυση του ομώνυμου νεωτερικού «εθνικού» κράτους. Στα πρώτα χρόνια της εξέγερσης, του 1821, ο στόχος της εξέγερσης μπορεί να έμοιαζε παράτολμος, και ουτοπικός, αλλά στις συνειδήσεις πρέπει να ήταν ρεαλιστικός και ξεκάθαρος: «Να πάρουμε την Πόλη και την Αγια-Σοφιά». Η συνείδηση του Ελληνισμού ήταν σαφέστατα και ρεαλιστικότατα αυτοκρατορική, η έννοια του «εθνικού κράτους» αδιανόητη, δεν υπήρχαν προσλαμβάνουσες παραστάσεις για να κατανοηθεί.
Στο πεδίο μελέτης της Ιστορίας αποφεύγουμε, αυτονοήτως, ερωτήματα του τύπου: «τι θα γινότανε αν» – δεν έχουν κανένα ρεαλιστικό αντίκρισμα. Παρ’ όλα αυτά, για λόγους έμμεσου φωτισμού του προβληματισμού μας, δεν θα ήταν λάθος να διερωτηθούμε: «Τι θα μπορούσε να έχει προκύψει, αν η επανάσταση των Ελλήνων το 1821 είχε αποτύχει στην Πελοπόννησο και είχε πετύχει στη Μολδοβλαχία».
Γνωρίζουμε από τη μελέτη των πηγών τη διαδρομή που ακολούθησαν οι ευρωπαϊκές αντιδράσεις στην ελληνική απελευθερωτική εξέγερση του 1821. Η πρώτη αντίδραση ήταν απροκάλυπτα και βίαια αρνητική: Η Ευρώπη του Μέτερνιχ ήταν αδύνατο να συναινέσει στον παραλογισμό της εξέγερσης των Ελλήνων. Ομως, προοδευτικά, μοιάζει να συνειδητοποιήθηκε στη Δύση η ευκολότερη από τις λύσεις: η αφομοιωτική δυναμική του τρόπου ή πολιτισμού της ευρωπαϊκής Νεωτερικότητας.
Εκ των υστέρων οι πιστοποιήσεις μοιάζουν σχηματικές, όμως η στρατηγική των λεγόμενων Μεγάλων Δυνάμεων της Δύσης γινόταν όλο και πιο φανερή. Προφανέστατος ήταν ο στόχος της ριζικής κοινωνικής αλλαγής – η μακραίωνη πολιτική παράδοση των Ελλήνων, ο κοινοτισμός, ήταν από τα βασικότερα στοιχεία ελληνικής ταυτότητας που έπρεπε να εξαφανιστούν: Το σχολείο, η εκκλησία και το καφενείο υπηρετούσαν την αυτονόητη συνοχή της κοινότητας, όμως η νεωτερική απαίτηση προτεραιότητας των «δικαιωμάτων του ατόμου» μετέβαλε έμμεσα και ασυνείδητα την ιεράρχηση προτεραιοτήτων.
Ο Νίκος Σβορώνος εντόπισε καίρια τον καταλύτη της αλλαγής που διαστέλλει ριζικά τη νεωτερική από την προγενέστερη Ευρώπη. Στο παρελθόν υποκείμενο φορολογικής υποχρέωσης ήταν η κοινότητα, στη νεωτερική εποχή των μεγαλουπόλεων το ατομικό εισόδημα διαβαθμίζει την καταξίωση και ιεράρχηση των πολιτών. Υπάρχει μια χαώδης διαφορά ανάμεσα στην ικανοποίηση των αναγκών και στην κοινωνία των αναγκών. Διατηρώ στη μνήμη την αφήγηση ενός γέροντα από το Αϊβαλί της Μικράς Ασίας, μου περιέγραφε τη δοσοληψία στην αγορά κάθε Σάββατο στο Αϊβαλί: «Ζητούσες από έναν χωρικό που πούλαγε τα προϊόντα του, να σου δώσει δύο οκάδες (τότε) βούτυρο. Ο χωρικός ζύγιζε κανονικά τις δύο οκάδες και πρόσθετε και δύο κουτάλες ακόμα ως “ευλογία”. Ζητούσες είκοσι αυγά, τα πλήρωνες, αλλά ο χωρικός πρόσθετε και άλλα πέντε, “ευλογία”».
Η προφανής σημασία τέτοιων παγιωμένων εθίμων νομίζω ότι δήλωνε διαφορετική από ό,τι σήμερα ιεράρχηση αναγκών. Ενδιέφερε και τότε, οπωσδήποτε, η εμπορική δοσοληψία συμβατικά αξιολογημένη με την τιμή σε χρήμα. Ομως ενδιέφερε οπωσδήποτε και η σχέση, η φιλότης, η ανάγκη της φιλότητος: Διαβάζουμε στην Ιλιάδα του Ομήρου: «Αμείψασθαι θέλω φιλότητι χειρών» – με φιλική, αγαπητική αφή των χειρών, αφή που δηλώνει εγγύτητα και ενδιαφέρον.
Με την εμφάνισή τους στην Ιστορία οι Ελληνες εισήγαγαν αυτόν τον τρόπο, τρόπο αρμονίας της συλλογικής συνύπαρξης, πολιτικό τρόπο, τρόπο της πόλεως. Από αριθμητικό σύνολο ατόμων μεταποιήθηκε η συνύπαρξη σε σύνολο ενεργούμενων σχέσεων, σε μέτρο αυθεντικότητας του αληθούς. Αλήθεια είναι η γνώση που κοινωνείται, όταν «πάντες ομοδοξούσι και έκαστος επιμαρτυρεί». Η κρατική αποτυχία των απελεύθερων Ελλήνων μάς διδάσκει πολλά.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου