Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΓΝΩΣΤΙΚΟΥ ΡΕΥΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

(Το κείμενο αυτό θα γίνει καλύτερα κατανοητό στον αναγνώστη, εάν πρώτα διαβάσει  ένα προηγούμενο άρθρο του συγγραφέα με τίτλο: Οι Αρχετυπικές έννοιες της Δεξιάς και της Αριστεράς.)

Aναστασίου Γιαννά

  Παράλληλα με την εμφάνιση τής «μοντέρνας εποχής», δηλαδή της κατάκτησης των πολιτικών και κοινωνικών θεσμών από τους γνωστικούς,  κάνει την εμφάνιση της, όπως εξάλλου ήταν επόμενο, και μία «μοντέρνα τέχνη» (arte moderna). Στον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό όπως και στον Χριστιανικό πολιτισμό, η τέχνη εννοείτο ως «Δημιουργία  ηχητικών, εικονικών και γλωσσικών μορφών, που οδηγούν την ψυχή στην προσέγγιση της Καλοκαγαθίας» . Ο  Πλάτων στον Τίμαιο γράφει ότι οι άνθρωποι είναι τα μοναδικά φυτά που έχουν τις ρίζες τους στον Ουρανό• και αυτές οι βαθιές ρίζες αποκαλύπτονται και θρέφονται από την τέχνη. Ακριβώς το αντίθετο έκανε η μοντέρνα τέχνη. Οι γνωστικοί εμπνευστές της, μη έχοντας ερωτική σχέση με τον Ουράνιο Πατέρα και μισώντας το δημιούργημα του, τον κόσμο, στράφηκαν μέσα στις ασυνείδητες και ανεξερεύνητες περιοχές του  Εγώ τους, για να βρουν την έμπνευση και την δημιουργία. Όπως ήταν φυσικό, εκεί βρήκαν την ασχήμια, την απόγνωση και το χάος. Ο μεγάλος ιστορικός της τέχνης Hans Sedlmayr (1896-1984),  δίνει σημαντικές πληροφορίες για την προέλευση του ρεύματος της μοντέρνας τέχνης :
«Oι αλλαγές πού, απ΄την αρχή της μοντέρνας τέχνης, παρήχθησαν σε αυτήν και μέσω αυτής, έχουν την σπουδαιότητα  μιας επανάστασης μιας επανάστασης που όμοιά της  δεν είχε  γίνει ποτέ έως τότε. Εξάλλου θα ήταν παράξενο εάν τα πράγματα πήγαιναν διαφορετικά  εάν σε μία εποχή, στην οποία όλες οι ζωτικές, πνευματικές και κοινωνικές σχέσεις ανατράπηκαν  εκ  θεμελίων, μόνον η τέχνη να έμενε ουσιαστικά ανέγγιχτη από αυτές τις ανατροπές. Αυτή η επανάσταση είναι ένα ολοκληρωμένο γεγονός. Ακόμη και εάν δεν εμβαθύνουμε στην ουσία του, φαίνεται αμέσως ότι αυτή σηματοδοτεί μία ρωγμή όχι μόνον με όλο το Ευρωπαϊκό παρελθόν αλλά γενικά με όλο το παρελθόν της τέχνης. Οι υπέρμαχοί της το γνώριζαν καλά,  το αναγνώρισαν, το επιθύμησαν, το επροκάλεσαν, και, μέσα στην ευφορία της παγκόσμιας επανάστασης, το διακήρυξαν ανοικτά «Πρέπει όλα να ξαναρχίσουν από το μηδέν» (Le Corbusier). «Εμείς είμαστε οι καταστροφείς της Ευρώπης». (Aragon, ένας απ' τους πατέρες του σουρεαλισμού.)

«Η καρδιά των αρχαίων πόλεών μας, με τους καθεδρικούς ναούς της και τα μοναστήρια, πρέπει να γκρεμιστεί και να αντικατασταθεί με ουρανοξύστες» (Le Corbusier). «Δεν έχουν πέσει ακόμη αρκετές βόμβες πάνω στα παλαιά μουσεία». (Hilla von Rebay, διευθύντρια του Museum of  non objective art, στη Νέα Υόρκης) κ.λπ.    

Μοντέρνα εκκλησία στη Ρώμη

Ένα από τα πρωταρχικά φαινόμενα εκείνων των κινημάτων που προετοίμασαν την μοντέρνα τέχνη και που αποτελούν για να το πούμε έτσι, το έναυσμά της, είναι η επιδίωξη της τέχνης και όλων των τεχνών να είναι εντελώς «καθαρές».  Ο Ηans  Sedlmayr π.χ. με τον όρο «καθαρή τέχνη» εννοεί  κάθε τέχνη από την οποία απουσιάζουν όλα εκείνα τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τις  υπόλοιπες τέχνες. Δηλαδή στη ζωγραφική να μην υπάρχει το πλαστικό και το αρχιτεκτονικό στοιχείο, στην αρχιτεκτονική να μην υπάρχει το ζωγραφικό και πλαστικό στοιχείο, στην γλυπτική να μην υπάρχει το ζωγραφικό και αρχιτεκτονικό στοιχείο. Όμως αυτό το είδος καθαρότητας είναι ουσιαστικώς ξένο στην τέχνη.(…) Μία από τις πηγές  αυτής της επιδίωξης για «καθαρότητα» θα έπρεπε να αναζητηθεί στον πουριτανικό Καλβινισμό. Το υποδεικνύει το γεγονός ότι η  αφηρημένη, καθαρή τέχνη (arte pura) βρήκε  ένα έδαφος εξαιρετικά πρόσφορο στην Ολλανδία και την Βόρεια Αμερική.

 Ο ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

Το φαινόμενο του  σουρεαλισμού - που χαρακτηρίστηκε με αξεπέραστο τρόπο από τον Dostojevskij - θα μπορούσε να φωτιστεί ιστορικά εάν δινόταν απάντηση από πού προέρχεται το πνεύμα του. Η απάντηση σε αυτή την ερώτηση είναι δύσκολη, διότι οι αληθινοί πρόδρομοι του σουρεαλισμού πρέπει να αναζητηθούν  σε αιρετικούς κύκλους που  κρύβονται στα υπόγεια της ιστορίας. Το γεγονός ότι οι σουρεαλιστές θεωρούν τον μαρκήσιο de Sade ως κεντρική φιγούρα του πανθέου τους προσφέρει ένδειξη προς ποια διεύθυνση πρέπει να ψάξουμε. Μία άλλη ένδειξη μας παρέχεται από τον Wilhelm Fraenger, ο οποίος απέδειξε ότι ο Ηieronymus  Bosch , στου οποίου την τέχνη οφείλουν πολλά οι σουρεαλιστές, ανήκε στην αίρεση των Αδαμιτών, περισσότερο γνωστή με το όνομα των «ελευθέρων πνευμάτων».
Τέτοιες ενδείξεις κάνουν τον (πρωταρχικό) σουρεαλισμό να φαίνεται ως ένα είδος μοντέρνας αίρεσης, σαν τις «μαύρες» αιρέσεις του Mεσαίωνα (…) Ο ορισμός «αιρετικοί του πολιτισμού μας» πού ο Armand Hoog προσάπτει στους σουρεαλιστές, έχει μία ιστορική έννοια πολύ συγκεκριμένη.(…) Οι σουρεαλιστές, αρχικά, δεν ήθελαν ούτε τέχνη να κάνουν. Αυτό που τους ενδιέφερε ήταν η απόλυτη ανατροπή, η συνεχής ανατροπή, ο «χαοτισμός»...
                                                                                                           
  Συνεπώς, το οικοδόμημα της μοντέρνας τέχνης δημιουργήθηκε από εκείνους που γνώριζαν καλά  τα τρία μυστικά πάνω στα οποία βασίστηκε ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός -  καθώς και ότι η απάλειψή τους  θα είχε ως συνέπεια την κατάρρευση αυτού του πολιτισμού.  Τα τρία αυτά μυστικά είναι:
Α) Το κάλλος και η σύνδεσή του με την αλήθεια.
Β) Η αντικειμενική υπόσταση του Αγαθού.
Γ) Η συγκράτηση των δυνάμεων του ασυνειδήτου ή  διαφορετικά, ο έλεγχος της «αριστερής πλευράς» του ψυχισμού.

                                ΤΟ  ΚΑΛΛΟΣ

Απόλλων

Ωραιότης ! Αλήθεια, με αυτή την λέξη μόνο, θα μπορούσαμε να περιγράψουμε και να ορίσουμε το αρχαίο Ελληνικό πνεύμα. Ποιο άραγε είναι το μυστήριο που κρύβεται πίσω από αυτή, ώστε οι αρχαίοι να ταυτίσουν το Κάλλος  µε το Αγαθό, σε τέτοιο βαθµό, που η γλώσσα να δημιουργήσει την λέξη Καλοκαγαθία ; Πιστεύουμε ότι ο πιο αρμόδιος για την επίλυση αυτού του μυστηρίου, είναι ο Πλάτων. Την σύνοψη των σκέψεών του αποδίδει με μεγάλη ακρίβεια, ο Hans Georg Gadamer :
«Σε αυτή την αναγωγική λειτουργία του ωραίου , που ο Πλάτων καθόρισε µε αλησμόνητο τρόπο, γίνεται εμφανής μία δομική οντολογική όψη του ωραίου και άρα μία καθολική δομή του ίδιου του είναι. Καθίσταται σαφές ότι ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του ωραίου ως προς το καλό, είναι εκείνο για το οποίο αυτό παρουσιάζεται από μόνο του και γίνεται αμέσως εμφανές στο είναι του. Με αυτόν τον τρόπο αποκτά την πιο σημαντική οντολογική λειτουργία που υπάρχει, δηλαδή εκείνη της  διαμεσολάβησης μεταξύ της Ιδέας και του φαινομένου. Η  ιδέα του ωραίου είναι πραγματικά παρούσα σε αυτό που είναι ωραίο, µέ τρόπο αδιαχώριστο και ολοκληρωτικό».

  Η σημαντικότητα αυτής της θεώρησης του Πλάτωνος έγκειται στο εξής : Η Ιδέα είναι μία αρχετυπική μεταφυσική οντότης, ανήκει στον χώρο του υπεραισθητού και βρίσκεται πολύ κοντά στο Απόλυτο. Ανήκει δηλαδή στον αντικειμενικό κόσμο. Τα δημιουργήματα του υλικού κόσμου αποτελούν αντίγραφα ή είδωλα των ιδεών, και άρα απέχουν από το αληθές. Μόνον η ωραιότης μπορεί να υπάρξει ταυτόχρονα στον αντικειμενικό και στον υποκειμενικό κόσμο. Όπως γράφει ο  Giovani Reale :«Η  ωραιότης  ως  αποκάλυψη του  υπεραισθητού  στο  αισθητό».

Και είναι αυτό ακριβώς που λύνει το πρόβλημα του συμβολισμού στην Τέχνη : «Συγκρίνοντας την θρησκευτική φαντασία των Ελλήνων με εκείνη των ανατολικών, ο  Emest Renan παρατηρεί πόσο είναι διαφορετικές οι πλαστικές τους ιδιότητες και, ειδικότερα, επισημαίνει ότι στους Θεούς της Ανατολής, «δημιουργημένους έξω από κάθε αναλογία», η καθαρότητα των μορφών πνίγεται από μία σύνθετη και βαριά τάση προς την αλληγορία : « Η Ινδία - γράφει ο Renan - δεν γνωρίζει άλλο μέσο, για να δώσει έμφαση στους θεούς της, από το να στοιβάζει σημεία πάνω σε σημεία, σύμβολα πάνω σε σύμβολα. Αντίθετα, η Ελλάδα, με ανώτερη έμπνευση, τους πλάθει με την δική της φαντασία». Η ωραιότης λοιπόν είναι φορέας γνώσης και αλήθειας.

  

                                ΤΟ   ΑΓΑΘΟ

Ο  ανθρωποκεντρικός  υποκειμενισμός (πού άρχισε να εμφανίζεται στη Δύση  μετά το 1500)  ουδέποτε πριν υπήρξε φιλοσοφία ζωής σε καμία  χώρα του κόσμου. Ακόμη και εάν ανατρέξουμε στους προ-Σωκρατικούς  υλιστές φιλοσόφους, θα δούμε, ότι Θεωρούσαν τον άνθρωπο ένα ελάχιστο μέρος του σύμπαντος και εξαρτούσαν την ευτυχία του  απ΄την εναρμόνιση του με τους συμπαντικούς νόμους, τα κοσμικά αρχέτυπα.  Ο στόχος της Σωκρατικής μαιευτικής δεν ήταν η έρευνα για κάποια αλήθεια, αλλά η υπενθύμιση μιας ξεχασμένης ερωτικής σχέσης μεταξύ της ψυχής και του προαιώνιου Κάλλους.
 Έτσι λοιπόν, η τέχνη μπορεί να είναι μαιευτική μόνον αν περιέχει νύξεις του Θείου, μία επιθυμία για το Θείο, αναλαμπές του Θείου είτε στην ανθρώπινη ψυχή είτε στον φυσικό κόσμο.«Επειδή το να αποκαταστήσεις και να αποκαλύψεις την αληθινή φύση των πραγμάτων σημαίνει να τα φέρεις από το σκοτάδι στο φως και το φως αυτό είναι ο Θείος Λόγος  (Εγὼ εἰμι τὸ φῶς τοῦ κόσμου). Ταυτόχρονα όμως αποτελεί και μύηση στην αλήθεια, στην καλοσύνη και στην ομορφιά της υπάρξεώς τους, επειδή αλήθεια, καλοσύνη και ομορφιά συνιστούν την έσχατη τριάδα των θείων ιδιοτήτων. Είναι τα διακριτικά σημάδια της ιερότητας. Στην ύψιστη κορυφή των πραγμάτων, στην τελική τους σύνθεση, το αληθές και το καλό, εν συμβιώσει,  με αμοιβαία αλληλεπίδραση, γεννούν το κάλλος είναι πηγή της ωραιότητας. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, «το κάλλος είναι η δόξα της αληθείας».

Η ΣΥΓΚΡΑΤΗΣΗ ΤΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΤΟΥ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟΥ Η ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ, Ο ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΗΣ «ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΠΛΕΥΡΑΣ» ΤΟΥ ΨΥΧΙΣΜΟΥ

Η ανακάλυψη των σκοτεινών δυνάμεων του ασυνειδήτου δεν προέρχεται από την σύγχρονη επιστημονική έρευνα. Ο αρχαίος κόσμος γνώριζε πολύ καλά αυτές τις δυνάμεις. Έτσι, στον Πλάτωνα  διαβάζουμε: 

«Μου φαίνεται πως είναι παράνομες κάποιες από τις μη αναγκαίες ηδονές και επιθυμίες, που κατά πάσα πιθανότητα ενυπάρχουν στον καθένα, αλλά, επειδή υποτάσσονται από τους νόμους  και τις καλύτερες επιθυμίες μαζί με την λογική, σε μερικούς από τους ανθρώπους εκλείπουν παντελώς ή απομένουν λίγες και ανίσχυρες, ενώ σε άλλους γίνονται ισχυρότερες και περισσότερες.
Και ποιες είναι οι επιθυμίες που εννοείς;
  Αυτές που ξεσηκώνονται στον ύπνο μας , είπα, όταν το άλλο μέρος της ψυχής γαληνεύει, εκείνο δηλαδή που είναι λογικό και ήμερο και που κυβερνάει, ενώ το άλλο, το κτηνώδες και άγριο μέρος της, αφού κορεστεί από φαγητά  ή από μέθη, σκιρτά  και , παραμερίζοντας τον ύπνο, ζητάει να φύγει και να ικανοποιήσει απόλυτα τις ορέξεις του. Ξέρεις καλά πως σε μια τέτοια περίπτωση τολμά να κάνει τα πάντα σαν να έχει απελευθερωθεί και απαλλαγή από κάθε ντροπή και φρόνηση(...)»
                                                                           * * *
Αλλά και οι Χριστιανοί ασκητές του 6ου αιώνα  είχαν περιγράψει το ασυνείδητο στην πλήρη δυναμική μορφή του. Ο Ιωάννης ο Σιναΐτης γράφει: «Ομιλούν οι  πιο ακριβολόγοι από τους Πατέρας και για μία άλλη έννοια, λεπτότερη από τις προηγούμενες, η οποία σύμφωνα με ορισμένους αποκαλείται παραρριπισμός του νοός. Αυτή η έννοια παρευθύς, χωρίς να μεσολαβήσει χρόνος ή λόγος ή εικόνα, παρουσιάζει με περισσότερη οξύτητα το πάθος στον άνθρωπο.»

 Θα καταλήγαμε λοιπόν πως η απελευθέρωση αυτών των χαοτικών δυνάμεων (μέσω της τέχνης, ή άλλων ερεθισμάτων) οδηγεί στην αύξηση της ψυχο-νοητικής εντροπίας, οπότε η διάλυση της Οντολογικής Μορφής  καθίσταται  αναπόφευκτη.  Οι δομές κάθε παραδοσιακής κοινωνίας είχαν ως σκοπό την χαλιναγώγηση αυτών των δυνάμεων. Ακριβώς τον αντίθετο σκοπό έχουν οι δομές των σύγχρονων κοινωνιών.                       

ΓΕΝΙΚΗ  ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Αναστασίου Γιαννά,«Περί του ορισμού και προορισμού της τέχνης», Ελληνόραμα (Θεσσαλονίκη), Μάρτιος , 2006.

2. Hans Sedlmayr,La rivoluzionedell'artemoderna,Σιέννα:Ediz.Cantagalli,2006.

3. Jean  Seznec, La survivance  des dieux antiques. Essai sur le rôle de la tradition mythologique dans l'humanisme et dans l'art de la Renaissance. (Ιταλική μετάφραση:La sopravvivenza degli antichi Dei, Τορίνο:  B.Boringhieri, 1990.)


4. Hans Georg Gadamer, Wahrheit und Methode. (Ιταλική μετάφραση: Verità e Metodo, Μιλάνο: Bompiani, 1995.)


5. Giovanni  Reale, Saggezza antica, Μιλάνο: R.Cortina 1995, σ.135.


6. Philip  Sherrard, Το Ιερό στη Ζωή και στην Τέχνη, ,Αθήνα: Ακρίτας,1994.


7. Πλάτων, Πολιτεία, βιβλ.Ένατο, Αθήνα: Κάκτος,1992.


8. Ιωάννου του  Σιναΐτου, Κλίμαξ (Λόγος ΙΕ',73). Έκδ. Ι .Μονής του Παρακλήτου, Ωρωπός Αττικής,1978.

http://theodotus.blogspot.com